Portugal Portal

Zoals wij, schrijvers en lezers van Portugal Portal, ‘iets met Portugal hebben’, had de schrijver en dichter Jan Jacob Slauerhoff dat ook. Hij dichtte over Portugal, hij vertaalde Portugese literatuur en schreef een roman, ‘Het verboden rijk’, die gebaseerd is op het levensverhaal van de grote Portugese dichter Camões.

Levensloop

Jan werd in 1898 Leeuwarden geboren als vijfde van een gezin met zes kinderen. Omdat hij leed aan astmatische bronchitis, verbleef hij vaak bij zijn grootouders op Vlieland in de gezonde zeelucht. Zijn liefde voor de zee is mogelijk daar ontstaan. Maar omdat hij veel ziek was, voelde hij zich misschien ook anders dan anderen, eenzaam en buitengesloten.

De zonen Slauerhoff gingen werken in de meubelstofferingszaak van hun ouders. Voor Jan was dat geen optie, allergisch als hij was voor stof. Dus ging hij naar de HBS en daarna naar Amsterdam om medicijnen te studeren. Al tijdens zijn studie publiceerde hij gedichten in het studentenblad Propria Cures en in literair tijdschrift Het Getij.

Hij maakte zijn eerste zeereis in 1922, toen hij nog niet klaar was met zijn studie. Na zijn afstuderen monsterde hij aan als scheepsarts. Zijn reizen wisselde hij af met periodes in Nederland waarin hij als waarnemend arts werkte. Het werk als scheepsarts was een manier om tussen het ziek-zijn door snel geld te verdienen. Bovendien had hij in die functie alle tijd om te lezen en te schrijven; hij nam stapels boeken mee aan boord. En uiteraard was hij in de gelegenheid andere landen te zien.

Slauerhoff werd vanwege zijn slopende ziekte niet oud. Aan het eind van zijn leven onderzocht hij de mogelijkheid om zich aan de wal te vestigen, als arts, journalist of diplomaat. Maar zijn ziekte haalde hem in. In 1936 kwam er een eind aan zijn zwervende bestaan. Hij liet een enorm oeuvre na van gedichten, romans en brieven.

Lissabon

Vanaf 1928 kwam Slauerhoff regelmatig in Lissabon, vaak als tussenstop op weg naar Zuid-Amerika. Aan zijn eerste bezoek wijdde hij het volgende gedicht:

Aankomst
Na lange dagen door den storm geteisterd
En somtijds uit de kooi gesmakt te zijn,
Door ’t leven van ’t zacht Lisboa nog verbijsterd,
Vind ik mij zitten op het zonnig plein.

Geleund in de uithoek van een balustrade,
Zie ik als over een hemelsbreed kozijn
’t Beproefd schip dat klein stilligt aan de kade,
Den gele stroom, de kleurge oeverlijn.

Beneden karren raatlen, kranen kreunen,
Hier is het stil, terwijl alleen gitaren
Een oude fado traag en droef opdreunen,
En of karveelen weer den Taag opvaren

Uit: Verzamelde gedichten. Deel 1, blz. 197

In Lissabon leerde Slauerhoff de Portugese schrijver Albino Forjaz de Sampaio kennen. Hij droeg de proloog van zijn roman ‘Het verboden rijk’ aan hem op. Op zijn beurt plaatste Albino een foto van Slauerhoff in Macau in een Portugees literair tijdschrift. De mannen raakten met elkaar bevriend en bleven met elkaar corresponderen. Waarschijnlijk is Slauerhoff door deze schrijver geïnteresseerd geraakt in Camões.

Toen Slauerhoff in 1932 onderzocht of hij zich in Zuid-Europa zou kunnen vestigen als arts, stond Lissabon hoog op de lijst. Hij voelde zich er goed, hield van het klimaat en van de historie van de stad. Echter, hij zou opnieuw een jaar moeten studeren voor een toelatingsexamen als arts. Bovendien waren er weinig Nederlanders in Lissabon. Engelsen en Duitsers wel, maar die hadden hun eigen artsen. Hij vestigde zich in Tanger, waar hij niet opnieuw een artsenexamen hoefde te doen. Dat avontuur duurde maar zes maanden.

Portugese en Spaanse literatuur

Slauerhoff bezocht op zijn zeereizen veel landen van de ‘Portugese wereld’: Lissabon en Porto in Europa, Macau in Azië, Brazilië in Zuid-Amerika, Mozambique en Guinee in Afrika. Vrienden die in Spanje woonden, gaven hem tips over gedichten en romans uit Spanje en Zuid-Amerika die hij moest lezen.

Slauerhoffs kennis van het Portugees en Spaans was niet geweldig. Hij leerde een mondje spreken van bemanningsleden op de schepen waarmee hij voer. Toch vertaalde hij een roman van de Portugees Eça de Queiroz en de Braziliaan Paulo Setúbal. Hij vertaalde gedichten uit het Spaans en fado’s uit het Portugees. Zijn vertalingen waren niet nauwkeurig. Het ging hem erom de sfeer, het gevoel over te brengen. En hij deed het ook om geld te verdienen. Hij benaderde uitgevers of ze geïnteresseerd waren in zijn vertalingen. Liefst vertaalde hij verhalen en gedichten waarin hij iets van zichzelf herkende. En anders maakte hij dat er wel van.

Het verboden rijk

Misschien herkende Slauerhoff zichzelf ook in de dichter en zeevaarder Camões. Zo laat hij hem in ‘Het verboden rijk’ zeggen:

“Ik hield niet van Portugal, al was ik er geboren. Het land is eentonig en zwaarmoedig en ook het leven. Het bloeit en zwiert er niet zoals in Italië en Frankrijk, mijn vaderland is in alles, behalve in de zeevaart, de mindere.”

Een uitspraak die erg lijkt op de mening die hij had over zijn eigen vaderland:

“De Hollandse beschaving is als roggebrood: substantieel, degelijk, maar niet gracieus.”

Of hij voelde zich verbonden met Camões om het dwangmatig schrijven en dichten:

Camões wou vrij zijn, smaadde zich een keten,
Zwierf in China, maar schreef de Lusiade,
Zijn leven lang door ’t heldenlied bezeten,
Het was een dwangarbeid en toch genade.

Uit: Verzamelde gedichten. Deel 2, blz. 415 Camoës

Slauerhoff móest dichten van zijn veeleisende muze. Dokter was hij om in zijn levensonderhoud te voorzien.

Over het leven van Luís Vaz de Camões weten we weinig. Hij leefde van 1524 tot 1580 en volgde een klassieke opleiding met Latijn, literatuur en geschiedenis. In Ceuta verloor hij zijn rechteroog in de strijd tegen de moren. Terug in Lissabon raakte hij betrokken bij een vechtpartij die ertoe leidde dat hij in ballingschap ging. Zo’n 20 jaar verbleef hij in Azië, nam daar deel aan militaire acties en leed er schipbreuk, waarschijnlijk aan de kust van het huidige Vietnam. Ondertussen schreef hij aan ‘De Lusiaden’. Vrienden vonden hem terug in Mozambique waar hij gestrand was omdat hij geen geld meer had. Zij betaalden zijn schulden en zorgden ervoor dat hij kon terugkeren naar Lissabon. Daar publiceerde hij zijn boek in 1572. Hij kreeg van koning D. Sebastião een klein pensioen, maar stierf in grote armoede tijdens een pestepidemie.

In ‘Het verboden rijk‘ beschrijft Slauerhoff het leven van Camões. Op een gegeven moment schuiven de romanpersonages Camões en een Ierse marconist uit de twintigste eeuw in elkaar. Dat maakt de roman niet gemakkelijk om te lezen.

Veel van de gedichten van Slauerhoff zijn toegankelijker. Ze worden bijvoorbeeld ook nog steeds gezongen. Cristina Branco zingt gedichten van Slauerhoff in een Portugese vertaling. Misschien zijn de gedichten die hij zelf vertaalde wel weer terugvertaald. Nynke Laverman zingt Slauerhoff in het Fries.

Het gedicht ‘Aankomst’ wordt gezongen door het duo Hoed en de Rand. Zoals zij het zingen, lijkt het wel een zeemanslied. En dat is het natuurlijk ook.

Op de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren zijn ‘Het verboden rijk’ en de verzamelde gedichten van Slauerhoff te lezen. Het verboden rijk is ook te koop bij Bol.com.

Bronnen:

• Patrícia Couto com Arie Pos: Camões e Macau num romance neerlandês, 1999
• Margriet de Koning Gans: Gekke Jantje Slauerhoff, 2008
• Margriet de Koning Gans: Zoo reist de dichter. Slauerhoff als poëzievertaler, 2005