Portugal Portal

Ze wonen al dertien jaar aan een nauw, steil oplopend straatje in een huisje dat 200 jaar oud is en dat geflankeerd wordt door even kleine huisjes die deels onbewoond zijn, of soms zodanig vervallen dat er nooit meer buren zullen wonen om een glas wijn mee te drinken. De meeste bebouwing is wit geschilderd, behalve de wand aan de straatzijde van het huisje van hun directe Portugese “benedenbuur”, die een in vrolijke kleuren geschilderd zeilscheepje op de baren laat zien.

Hun straatje is de kern van een dunne heuvelrug die verderop zandpad wordt; het heeft een straatnaam die vertaald kan worden als ‘Vallei van de Perenbomen’, maar het is dus juist niet een vallei en het uitzicht naar de valleien aan beide kanten van de heuvelrug levert geen enkele perenboom op.

Braakland

Gerrit Klaassen en Mirjam Heemskerk wonen aan de enige straat van een gehuchtje dat aansluit bij het gehucht Alqueidão dat op zijn beurt aansluit bij het dorpje Olalhas in een bijna ondoordringbaar stukje van centraal Portugal. Als je aan hun “Vallei” voorbijgaat, blijft de weg afdalen ook nadat het asfalt heeft plaatsgemaakt voor zand. De laatste paar honderd meter van het zandpad zijn moeilijker begaanbaar; dan daalt het pad steil naar beneden om abrupt aan de oever van het in de Rio Zêzere gevormde stuwmeer te eindigen. Daar is een parkeerplaats gecreëerd, daar is een “strandje” waar eens het pad verder kronkelde naar wat nu de bodem van het meer is. “Complete dorpjes liggen daar soms wel op zeventig meter diepte tussen zandafzettingen en beschermd door het heldere water van de Zêzere,” vertelt Gerrit.

Gerrit noemt zijn bijna ondoordringbaar territorium “Braakland” in een vrije vertaling van Alqueidão: “braakliggend land”. Mirjam en hij zijn er helemaal thuis ook al is de Portugese taal altijd weer een probleem, dat trouwens “wegvalt als er paniek is, zoals die keer dat een bosbrand het straatje wel erg dicht naderde,” vertelt Mirjam. Het gehucht en het dorp schoten te hulp. Met man en macht van buren en vrijwillige brandweer werd het gevaar gekeerd. Sindsdien bleef het er rustig, al waren de branden van het rampjaar 2017 nooit ver weg.

De blues

Gerrit en Mirjam kwamen naar Portugal vanuit Oost-Groningen, het “rode land” vlak aan de grens met Duitsland waar zij, in Nieuweschans, actief waren in de muziek en vanuit hun ‘Bluesbarn’ het ene na het andere bluesfestival organiseerden, PA- en studioverhuur regelden en artiesten begeleiding gaven (met tours en promo’s).

Daar stond Gerrit ook nog eens bekend als een bekwaam lijstenmaker; hij verwierf nationale bekendheid en werd zelfs uitgeroepen tot de beste vakman van het land. Hij werkte voor musea, restaureerde antieke schilderijlijsten of vervaardigde nieuwe lijsten die niet van de 17e-eeuwse originelen te onderscheiden waren. Ook runden Mirjam en hij samen een lijstenmakerij annex winkel voor Jan en alleman. “Daar kwam de klad in toen Ikea en andere giganten met geprefabriceerde massaproducten kwamen; daar konden wij qua prijs nooit tegen opboksen.” Er was een tijd dat Gerrit gevraagd werd bruidsboeketten mooi in een lijst te zetten zodat het bruidspaar een “eeuwig” aandenken had. “Ook daar moest ik mee stoppen. Die bloemen moesten eerst drogen en het kwam te vaak voor dat het paar al aan het scheiden was voordat ik het ingelijste boeket kon afleveren. En denk maar niet dat er dan geld over de brug kwam.”

Gerrit groeide op in de Betuwe in een gezin waar handenarbeid in hoog aanzien stond, Mirjam in Twente waar zij aan de Enschedese Academie voor Kunst en Industrie (AKI) de avondschool ‘Grafische vormgeving’ afrondde. Ze ontmoetten elkaar in Groningen, waar Mirjam werkte bij de PTT en ging scheiden van de man die getuige werd bij haar huwelijk met Gerrit, een fotograaf met wie Gerrit een partnerschap vormde en met wie zij samen altijd bevriend bleven. “Toen de hoofddirectie terug naar Den Haag ging, werd hun hele hebben en houden opgeruimd of vernietigd,” zegt Mirjam die 27 jaar volmaakte bij PTT c.q. KPN. “Ik werkte toen bij hun facilitair centrum en wist allerlei spul te bemachtigen. Daarmee hebben we onze ‘Bluesbarn’ gebouwd en ingericht.”

Minder regeltjes

Gerrit had ooit in Turkije aan een huis gewerkt voor de familie van een Turkse vriend en voelde zich daar voldoende thuis om er in het binnenland grond te kopen en, samen met Mirjam, plannen te maken voor het bouwen van een huis en studio. “Ik had dat eerst in Groningen willen doen. De bureaucratie werkte zodanig tegen dat ik daarvan afzag. Uiteindelijk ging Turkije ook niet door omdat in de streek van onze keuze buitenlanders geen land mochten bezitten. Toen we daar bericht van kregen vlogen we razendsnel naar Turkije om het door ons in de aankoop van het land geïnvesteerde geld, in cash, terug te halen.”

Nederland was te klein, dat wisten Gerrit en Mirjam; ze verkenden het westen van Canada, ze keken zelfs rond in Gambia en uiteindelijk in Portugal. Mirjam: “Omdat ik ooit in Fátima was geweest en toen een goede indruk van het land had opgedaan.” Ook Gerrit zag het wel zitten in Portugal. Rondkijkend in de omgeving van Tomar vonden ze snel het kleine huis op die heuvelrug. “Het is niet ons eindpunt,” zegt Mirjam. “Niet dat we eraan denken ooit uit Portugal weg te gaan, zeker niet. Het is werkelijk een goed land, vol fijne mensen.” Gerrit bevestigt dit: “De wat ouderwetse mentaliteit, de afwezigheid van de overdaad aan regeltjes die het leven in Nederland zo beheersen en het levenstempo van het Portugese platteland bevallen ons prima. Wellicht verkassen we nog eens naar de Alentejo, naar of de westkust of het achterland aan de Spaanse grens. Daar is het land weidser.” En Mirjam roept: “Daar is het warmer, daar gá ik voor…”

Menselijke maat

Gerrit bleef ook na zijn komst naar Portugal “in het hout” en “in de muziek”; Mirjam verliet de vormgeving, schilderde steeds minder, ging met textiel werken. “Vooral met gemêleerde garens, want ik hou van kleur,” zegt Mirjam. ”Nee, ik doe niks op het land. Moet ik slaplantjes of kool gaan bewateren en oogsten? Terwijl ik midden tussen de Portugese families zit die allemaal, al generaties lang, van alles verbouwen en voor een habbekrats aanbieden? Ik ben echt niet naar Portugal gekomen om te tuinieren.” Zegt Gerrit: “Mirjam is benaderbaar voor kleur- of interieuradviezen. Daar ligt háár creativiteit.”

Hun oude huisje, met tal van kleine kamertjes, veranderde langzaamaan in een unieke woon- en werkplaats waarin geen centimeter ruimte onbenut bleef. Het woondeel bestaat uit hoekjes waarin je genoeglijk kunt wegkruipen. Er is een terras waarvandaan uitzicht is op een van de valleien en het heuvelland daarachter. Er is een beschutte binnenplaats waaraan de deuren liggen die toegang geven tot de domeinen waar Gerrit zich helemaal senang voelt: de geluidsstudio en de houtwerkplaats.

Gerrit houdt van hout. Die liefde straalt je tegemoet als je door de deur gaat en die is nog te ruiken ook: diverse houtsoorten, zaagsel, vernis en oliën geven aantrekkelijke, soms opwindende geuren af. Hoe klein (en bedrijvig) ook, deze werkplaats is een oord van orde en netheid. Alles heeft er zijn doordachte plek zodat wat ook maar nodig mag zijn direct bij de hand is. Er staan machines die geen koude industrie uitstralen, maar Gerrits tweede liefde zijn (of eigenlijk de derde, na Mirjam en hout). Ik noem ze bij gebrek aan beter “hulpmiddelen op menselijke maat”: oude gereedschappen en werktuigen die Gerrit magnifiek heeft gerestaureerd, of nieuwe die hij zelf heeft bedacht en vervaardigd, meestal met gebruikmaking van gerecyclede onderdelen, om het werken met hout preciezer en/of makkelijker te maken. Gerrit gooit niets weg, gebruikt wat hij tegenkomt of koestert het totdat het een functie krijgt. Dat geldt ook voor elk stuk mooi hout dat hij weet te ontdekken: hij vindt er uiteindelijk een doel voor.

Lust en leven

Een van Gerrits recente acties is de vervaardiging van een gereedschap dat hem in staat stelt verschillende stukken hout zodanig te bewerken dat telkens exact dezelfde vorm ontstaat. Hij laat (ook in een filmpje) zien hoe dat in z’n werk gaat. Bijvoorbeeld bij de vervaardiging van een klassieke eikenhouten tafel die vier bolpoten moet krijgen die niet alleen precies even lang, maar tot in het detail gelijk gevormd zijn. Gerrit bouwde een kleine en o zo simpel ogende “angle grinder copy machine” waarin hij enkel het sjabloon van de gewenste bolvorm hoeft te leggen om zijn zaag de juiste koers te laten afleggen en ook zijn schuurbol te leiden. Gerrit glimt werkelijk bij het demonstreren van de machine net zo goed als bij het tonen van de gerede producten; het precisiewerk en het benutten van materialen en onderdelen die anderen als overbodig beschouwen is, zichtbaar, zijn lust en zijn leven.

Zijn zelfbedachte producten variëren van meubelen, groot en klein, tot muziekinstrumenten met een verschijningsvorm die aan oude culturen of aan de toekomst doen denken. En hij werkt in opdracht: produceert met grote precisie hele wanden met prachtige boekenkasten of het interieur van een rustieke keuken op maat; of hij restaureert oud houtwerk voor huizen die een nieuwe bewoner krijgen. “Méér werk in opdracht zou mij lief zijn,” zegt Gerrit, die als ik hem spreek net terug is van de zuidkust van Spanje waar hij een grote restauratie o.a. van deuren en ramen klaarde. Het leven in een bijna ondoordringbaar stukje Portugal heeft als nadeel dat zijn beschikbaarheid, zijn bekwaamheden en toewijding, niet wijd en zijd bekend werden. Niet dat Gerrit geen aandacht aan zijn marketing besteedt.

Filmverslag

Op zijn geheel eigen wijze doet hij, al jarenlang, verslag van wat hij uitspookt. Hij legt zijn handelingen vast in korte filmpjes waarin je hem close-up ziet werken aan producten of werktuigen. Die filmpjes (er is al een honderdtal) vormen tezamen een voor iedereen toegankelijke les in houtbewerking en creatief omgaan met gereedschappen, en tegelijk een les in de zin van hergebruik van veel dat misschien “oud roest” lijkt. Gerrit geeft er zijn leerzaam commentaar bij, in de Engelse taal, want per slot van rekening wonen er veel Britse expats in zijn markt, Portugal en Spanje. De filmpjes zijn te vinden op het internet onder de veelzeggende naam: Not Just Sawdust.

Niet enkel zaagsel. Dat geldt ook voor Gerrits bovenkamer. De voormalige Oost-Groninger (van oorsprong Betuwenaar) beschikt over een gezonde dosis maatschappijvisie en steekt ook die niet onder stoelen of banken. In zijn blog brengt hij nu en dan zijn welgeformuleerde mening naar voren over ontwikkelingen in Portugal of elders in de wereld. “Mijn eigengereide bijdrage aan de discussie,” zegt Gerrit, die niemand iets wil opdringen maar af en toe wel zijn ei kwijt wil aan anderen dan Mirjam, die niets verteld hoeft te worden omdat ze het terrein van voor naar achter kent. Die twee hebben ook gemeen dat ze niet van “clubjes” houden; ze zijn zelden van de partij op koffieochtenden of lunchbijeenkomsten van groepjes nieuwkomers in Portugal uit Nederland of van elders. Wel participeren ze in het “lekker kneuterige” dorspleven in Alqueidão en Olalhas, waar hun bereidwillige burenhulp op prijs wordt gesteld. En via het internet wordt er bovendien contact gehouden met talloze muziekliefhebbers en musici over de hele wereld. Want dan is er de vierde liefde: de muziek.

• 

• 

• 

• 

Studio aan huis

Daarvan wordt al jaren gewag gemaakt in blogposts. Gerrit en Mirjam hebben een huis vol vinyl, casettebandjes en cd’s; hun wanden zien zwart/wit van de foto’s van musici, al vallen er ook een paar schilderijtjes van Mirjams hand te ontdekken. Zij zijn niet enkel consumenten van muziek. De tweede deur op het binnenplaatsje geeft toegang tot hun eigen geluidsstudio annex oefenruimte. De knusse en ook alweer super-georganiseerde ruimte staat vol instrumenten, van gerestaureerde “gevonden voorwerpen” tot eigengemaakte snaarinstrumenten tot zeer hedendaagse computers en efficiënte geluidsapparatuur. Daar maakt Gerrit filmpjes en desgewenst promo’s voor Nederlandse en Portugese musici; daar spreekt hij zijn eigen Not Just Sawdust-filmpjes in, die trouwens ook opvallen vanwege de muziek die hij ervoor selecteert, naar mijn mening eindelijk eens achtergrondmuziek die niet irriteert maar warme belangstelling verhevigt. De studio is ook beschikbaar voor “musicians in residence” en biedt zodoende een goede gelegenheid is om vriendschappen aan te gaan of te versterken.

De studioruimte was en is ook de locatie van de andere liefhebberijen. Daar creëert Gerrit zijn blogs. Daar voert hij ‘Karel Kettingkast’ ten tonele als hij, jaarlijks, trouw de Tour de France (en ook de Giro en een paar klassiekers) volgt en becommentarieert. Daar bereidt hij zijn eigen poppentheater voor, met de natuurlijk eigengemaakte ‘Portugal Prankish Puppets’. Daar componeert hij zijn “bluezy thoughts” met korte verhalen, video’s, gedichten, liedteksten en columns.

• 

• 

Zo is hun leven in zelfgekozen afzondering toch niet zonder rijke belevenissen en daarmee samenhangende sociale contacten. “En als we eens om weerspraak verlegen zitten, nou, dan kun je ons vinden op de maandelijkse ‘alternativo’ markt in Tomar, of in Fereira do Zêzere als er daar iets aan de hand is.” Want af en toe presenteren Gerrit Klaassen en Mirjam Heemskerk hun “waar” ergens in centraal Portugal in een marktkraampje. Muziekinstrumenten, textielwerk, gevonden voorwerpen waarvoor zijzelf geen doel konden vinden – van alles wat. Daar bieden zij ook hun “gezelligheid” aan, voor wie een goed gesprek niet uit de weg gaat. Hun ook al gezellige hond Ella is er altijd bij.

Veel meer over (en van) Gerrit Klaassen is te vinden op:

• Not Just Sawdust – met alle filmpjes over hout, houtbewerking, recycling
• Neerslag – met commentaren over “de wereld”
• Bluesbarn kijkt terug – over vroeger, in de muziek in Nederland
• Portugal Prankish Puppets – over het poppentheater
• Tourgazet Plagiato – met commentaren bij de Tour de France

In Amerika wonend schreef Ton Haak een serie portretten van “Creative Creatures” die hij in de loop der jaren had ontmoet, van filmers tot musici tot meubelmakers tot schrijvers en beeldend kunstenaars en alles daartussenin. Die werden populair (50 ervan staan op zijn website). Nu schrijft hij een serie van dergelijke portretten voor Portugal Portal. Niet over gepensioneerden of half in Nederland, half in Portugal levende mensen, maar over Nederlanders (en vooruit, mogelijk een paar Vlamingen) die om hier te kunnen wonen gewoon werken. Hij zoekt vooral beoefenaren op van creatieve beroepen, voor portretten die niet enkel aandacht besteden aan hun individuele leven en expertise maar ook vertellen over hun relatie met en belevenissen in Portugal: Portretten van creatief bezige landverhuizers.