De uitbundige spraakfantasie van de Portugezen laat zijn sporen ook na bij de Portugese spreekwoorden. Want bijna alle Portugese spreekwoorden komen in meer dan één vorm voor. Soms wel in tien varianten.
Het geeft aan dat spreekwoorden een belangrijke rol spelen in het dagelijks leven. Portugezen hebben het over sabedoria do povo de wijsheid van het volk. Ze worden weliswaar te pas en te onpas aangewend, naar het schijnt. Maar ze zijn voor de spreker het aantoonbare bewijs dat hij zijn ‘klassieken’ kent.
Deze keer wil ik schrijven over spreekwoorden die met vraag en antwoord te maken hebben.
In het Portugees is ‘vragen’ pedir en perguntar. Volgens mijn leermeester Fernando Venâncio is het verschil in gebruik tussen beide werkwoorden als volgt: perguntar is ‘vragen naar’ en pedir is ‘vragen om’. Een antwoord is een resposta.
Waarom schrijven over vraag en antwoord? Omdat daar iets merkwaardigs mee aan de hand is. Zowel over het stellen van een vraag als over het geven van een antwoord zijn de betreffende spreekwoorden niet eenduidig; ze spreken elkaar zelfs tegen. (Wat overigens ook geldt voor Nederlandse spreekwoorden over vraag en antwoord.)
Maar eerst dit: ‘kinderen die vragen worden overgeslagen’ en ‘vragen komt van de duivel af’. Dat is de ene kant van het verhaal. Toch is het vragen kunnen (en durven) stellen van levensbelang. Want over ‘klassieken’ gesproken: Parcival stelde als kind veel vragen, maar door zijn opvoeding in hoffelijkheid leerde hij het vragen stellen af. Hij vroeg dus niet aan koning Amfortas, die in de Graalsburcht ziek op bed lag, hoe het hem ging. En vervolgens moest Parcival een lange, lange zwerftocht maken, voordat hij de kans kreeg de belangrijkste vraag van mens tot mens wél te stellen aan de koning. Met als beloning zijn opname bij de Ridders van de Tafelronde van koning Arthur.
Er zijn om te beginnen dus spreekwoorden die het stellen van vragen aanmoedigen.
- Quem nada pede, nada tem wie niet vraagt, die niet krijgt
- Pede o máximo para teres o que baste of Pedir mais do que devem para cobrar o devido vraag het maximum en je zult genoeg krijgen
- Quem não pede, não ouve Deus wie niet vraagt, die hoort God niet
- Pedi, e dar-se-vos-á vraag en je zult krijgen
- Quem pergunta vai a Roma of Quem tem boca vai a Roma door te vragen komt men in Rome
Dan nu enkele spreekwoorden met het advies maar beter je mond te houden:
- Quem pede coisa demasiada, não merece obter nada of Quem muito pede nada recebe wie teveel vraagt, zal niks krijgen
- Não faça perguntas e não te direi mentiras vraag nergens om en je zult geen leugens te horen krijgen. (Uit: Harry Potter en de vuurbeker)
- Um benefício oferecido tem mais valor que o pedido Iets wat je wordt aangeboden heeft meer waarde dan wanneer je erom vraagt
Een perguntador is iemand die een vraag stelt. Maar ook in dit woord komt de argwaan tegen vragen stellen om de hoek kijken, want een perguntador is ook een nieuwsgierig aagje.
Over wel of niet antwoorden is ook geen eenduidigheid. Daarom misschien dat de telefoonverbinding wordt verbroken als jouw vraag de andere kant van de lijn niet aanstaat. Verder moet je maar afwachten of je een antwoord krijgt als je een e-mail met een vraag stuurt naar een Portugees bedrijf. Wat dat betreft is er dus nog een wereld te winnen.
Want, zo is de gedachte misschien:
- Bom silêncio vale mais que uma pergunta of não responder é a resposta niet antwoorden is het antwoord
- A pergunta tola, não dês resposta Je hoeft echt niet op alle vreemde vragen antwoord te geven, vragen is vrij en het weigeren daarbij
- Conforme a pergunta,assim a resposta zoals de vraag is, is het antwoord. Ofwel Qual pergunta fizeres, tal reposta terás zoals je de vraag stelt zo zal je antwoord krijgen
- Apressada pergunta, vagarosa resposta op een haastige vraag dient traag geantwoord te worden
Gelukkig kun je het ook goed treffen:
- Quando o amigo pede, não há amanhã als een vriend je iets vraagt, laat je hem niet tot morgen wachten. Ofwel Ao amigo que pede, não se diz amanhã
- Quem bem serve, bem pede wie goed werkt, mag ook om ‘goed’ geld vragen. Ofwel Assaz pede quem bem serve
Maar, kun je tegenwerpen, dat verhaal van Parcival is iets van vroeger tijden. Tegenwoordig hoeven we niets meer te vragen, we zoeken het op, op internet of op de navigatie. Maar soms begint alles nog steeds met de juiste vraag aan de ander.
Zo is er de keurige jongen die de hand vraagt van vaders dochter pede a mão. Waarop de toekomstige schoonvader riposteert met pede conta, kan die jongen mijn dochter wel onderhouden?
Tot slot twee spreekwoorden, niet zozeer ter lering, maar meer ter vermaak:
- Pedir licença a um pé para mexer o outro de ene voet vragen of de andere mag bewegen; kortom dat gaat over iemand die als lui bekend staat.
- Quando entrares na vila, pergunta primeiro pela mãe que pela filha de liefde voor de dochter gaat via het inpalmen van de moeder. De schrijver Wladimir Nabokov wist het ook, getuige zijn boek over de pre-puberale Lolita.