Ik ben opgegroeid met koningin Juliana. Koninginnedag was voor mij zaklopen en het defilé op Soestdijk. Ik vind het nog steeds moeilijk om het Koningsdag te noemen. Ik heb een lade vol oranje zooi en ik had een oranje leeuw op mijn uniform staan. Maar inmiddels ben ik het Portugese presidentschap gaan waarderen. Hoewel Willem-Alexander en Marcelo Rebelo de Sousa allebei staatshoofd zijn, zijn hun functies enorm verschillend.
Presidenten en Koningen
Er zijn vele soorten presidenten in de wereld. De presidenten van Frankrijk en de Verenigde Staten hebben veel meer macht dan de president van Portugal. Maar die van Duitsland heeft vrijwel niets te zeggen. Zo ook bij koningen. De Nederlandse en de Belgische koningen hebben nul komma nul in te brengen. De Marokkaanse koning Mohammed VI daarentegen regeert daadwerkelijk zijn land, net zoals in de 19e eeuw koning Willem I dat in Nederland deed. Voor de vergelijking ga ik in dit artikel uit van de huidige situatie in Nederland en in Portugal. Ik ga dus gewoon Alex met Marcelo vergelijken. Dat is nu eenmaal het gemakkelijkst en het leukst!
Hoofdletter?
In het Nederlands worden functiebenamingen met een kleine letter geschreven, ongeacht of het om een putjesschepper of koning gaat. Maar helemaal consistent wordt dat niet toegepast. Zo krijgt Koningsdag wel een hoofdletter en als de functiebenaming tussen andere woorden met hoofdletters staat dan krijgt deze óók ineens een hoofdletter. Om de twee functionarissen zoveel mogelijk over één kam te scheren gebruik ik in dit artikel in principe de kleine letter maar als een van de heren een hoofdletter krijgt, dan de andere ook. Gelijke monniken, gelijke kappen.
Geslacht
Op dit moment is zowel het staatshoofd van Nederland als dat van Portugal een man. Als er één gebied is waar de monarchie het met vlag en wimpel wint van de republiek is het wel op gelijkheid van de geslachten. Nederland had al vier vrouwen als staatshoofd, Portugal nog geen een! Portugezen bewieroken graag de democratie, maar als het op kiezen aankomt dan hebben ze blijkbaar liever geen vrouw. Bedenk daarbij overigens dat Nederland ook nog nooit een vrouw als premier had …
Wat doet hij eigenlijk?
De Nederlandse koning heeft een puur ceremoniële functie. Linten doorknippen, linten opspelden, in september een brief van de regering voorlezen en op zijn verjaardag het land in het feest leiden. Zo’n functie ontlast in zekere zin de eigenlijke landsleider (de premier). Probleem is dat de koning zijn mening niet mag verkondigen en dus blijft veel van wat hij zegt in algemeenheden hangen. Dat moet je hem vergeven, hij heeft ook geen kans.
De Portugese president heeft ook die ceremoniële functie, maar doet nog behoorlijk wat meer. Hij kan wetsvoorstellen weigeren te tekenen, wat betekent dat het parlement er opnieuw aan moet gaan werken. Dat doet hij ieder jaar wel een paar keer. Hij geeft dan aan waarom hij zijn veto uitspreekt en het parlement komt hem dan vaak een stuk tegemoet met een aanpassing van het wetsvoorstel.
Het parlement kan overigens ook het veto opzijschuiven door het wetsvoorstel opnieuw ter stemming te brengen en het met 2/3 meerderheid aan te nemen. Maar dat doet het eigenlijk nooit, het is Marcelo althans nog niet overkomen. Geen enkele parlementariër of partij heeft immers zo’n groot mandaat als de president. Zijn mening wordt dus altijd serieus genomen.
Daarnaast heeft de president bij de regeringsvorming een belangrijke rol en geeft hij daar ook daadwerkelijk kleur aan. De president kan niet de regering ontslaan, maar kan wel het het parlement ontbinden en nieuwe verkiezingen uitschrijven. In lastige tijden wil hij daar nog wel eens mee dreigen en het is in het verleden al gebeurd.
Leger
Qua defensie zijn de rollen van de staatshoofden merkwaardig genoeg tegengesteld. Willem-Alexander was een buitengewoon verdienstelijk militair maar moest zijn plunjebaal inleveren toen hij koning werd. Volgens de Nederlandse grondwet mag een militair geen lid van de regering zijn en als koning is hij daar hoofd van. Marcelo was dienstplichtig in de tijd van de dictatuur, maar ging nooit het leger in. Hoewel Portugal in die tijd oorlog voerde in diverse koloniën in Afrika en de dienstplicht daardoor tot 4 jaar kon duren, mochten studenten eerst hun studie afmaken. Voordat het zover was, kwam de Anjerrevolutie van 1974. Maar toen Marcelo op 9 maart 2016 president werd, werd hij ook in één klap de hoogste militair van het land. De president is opperbevelhebber van de strijdkrachten en hoewel er natuurlijk een minister van defensie is, is ook deze functie weer niet puur een ceremoniële. Zoals we onlangs bij het uitroepen van de noodtoestand al zagen, treedt op gewichtige momenten de president naar de voorgrond en doen premier en ministers een stapje terug. Zo ook bij oorlogshandelingen. Het zal er hopelijk nooit van komen.
Waar praat hij over?
Een staatshoofd spreekt regelmatig zijn volk toe. Een probleem dat Willem-Alexander heeft is dat hij zijn mening niet mag laten blijken. Dus worden zijn toespraken van te voren vastgesteld, ieder woord wordt gewogen. Die enkele keer dat de Nederlandse koning een microfoon onder zijn neus krijgt geduwd, beperkt hij zich tot algemeenheden. Marcelo’s toespraken zijn ook vormelijk, staatshoofdelijk, maar hebben wel meer inhoud.
Maar het wordt pas echt interessant als hij bij een bezoek aan de provincie een paar journalisten tegen het lijf loopt. Dan geeft hij beleefd en afgewogen maar ook ongezouten zijn mening. Vaak spreekt hij matigend, de-escalerend. De Portugese politiek is immers al polemisch genoeg. Maar soms pakt hij uit. En zegt dan vaak dat wat de meerderheid van de bevolking al dacht. En dan luistert de regering.
Wat kost het?
Volgens CNN is het Nederlandse koningshuis een van de duurste ter wereld. Kost alles bij elkaar 44 miljoen euro per jaar. Het salaris van de Portugese president is ongeveer 120.000 euro per jaar. Dat is al inclusief onkostenvergoeding. Hoeveel het onderhoud van het “Palácio de Belém” (de ambtswoning van de president) kost kan ik zo snel niet vinden maar aangezien er ook betaalde rondleidingen plaatsvinden, zal het wel goedkoper uitpakken dan de drie woon- en werkpaleizen van de Oranjes. De vriendin en de kinderen van de president krijgen geen staatssalaris (prinses Amalia krijgt vanaf haar achttiende verjaardag 1,5 miljoen euro per jaar). Qua kosten ben je dus absoluut beter af met een president.
Mandaat
De Portugese president wordt altijd bij meerderheid van stemmen gekozen. Lukt dat niet in de eerste verkiezingsronde, dan komt er een vervolgronde met de twee topkandidaten om uit te maken wie het wordt. Marcelo kreeg in 2016 gelijk in de eerste ronde 52% van de uitgebrachte stemmen. Daarmee heeft hij een enorm mandaat en dat komt nog wel eens van pas als de regering of het parlement bokkig is. Willem-Alexander heeft natuurlijk helemaal geen mandaat, maar de monarchie is in Nederland nog steeds veel populairder dan de republiek. Maar liefst 68% van alle Nederlanders is er voorstander van, al loopt die steun langzaam terug. Binnen het koningshuis heeft Willem-Alexander wel een probleem: zijn vrouw is populairder dan hij. Maar zij is van de kouwe kant dus kan niet op de troon terecht komen. Tenzij hij overlijdt voordat zijn dochter 18 is. Maar dat duurt nog maar een dik jaar dus die kans is klein.
Democratisch
Democratie is de favoriete staatsvorm van de meeste inwoners van zowel Nederland als Portugal. Dat Nederlanders toch met een erfkoning kunnen leven, heeft alles te maken met het feit dat deze helemaal niets in te brengen heeft. Het is eigenlijk een beetje zielig. Opvallend is dat aan de Nederlandse democratie nog wat meer haakjes en oogjes zitten. Er is nog steeds die Eerste Kamer vol met parttime politici en die Raad van State (zie kader) die democratisch gesproken vlees noch vis is.
De Nederlandse burgemeester wordt ook niet gekozen en hoeft niet eens uit de gemeente te komen die hij leidt. Het is interessant om te zien dat in Portugal nogal wat oud-burgemeesters het ver hebben geschopt in de landelijke politiek. Het gekozen burgemeesterschap is bewezen een prima leerschool voor het grote werk. En daarmee uiteindelijk ook voor het presidentschap. Marcelo was nooit burgemeester maar Jorge Sampaio (president van 1996-2006) wel. Huidige premier António Costa was ook burgemeester van Lissabon en lijkt een ideale toekomstige president. Niet op korte termijn overigens, de kans dat Marcelo Rebelo de Sousa in 2021 herkozen wordt is bijkans 100%.
De Raad van State / Conselho de Estado
Zowel Nederland als Portugal hebben een Raad van State en in beide landen is het staatshoofd er de voorzitter van. Daar houdt de vergelijking op. De Nederlandse Raad van State is een vreemde mix tussen een adviesorgaan van de regering en tegelijkertijd de hoogste bestuursrechter van het land. Montesquieu (de man die de scheiding van machten in een democratie bedacht) ligt er nog steeds wakker van. De koning is voorzitter van de Raad van State maar doet traditioneel nergens aan mee, anders zou hij immers invloed hebben. De leden van de Raad van State zijn vooral juristen wiens namen niet of nauwelijks bekend zijn bij het volk. Daarnaast werken er honderden mensen, het is een continue adviesfabriek.
De Portugese Conselho de Estado is volledig anders. Het is een puur adviesorgaan voor de president en die zit de vergadering ook altijd zelf voor. Er zijn gebruikelijk maar zo’n drie of vier vergaderingen per jaar en die halen altijd de pers. Want áls er een vergadering is, dan is er ook serieus wat aan de knikker. En bovendien passeert dan een scala aan bekende gezichten de revue. In de Portugese “Raad van State” zitten alle nog levende voormalige presidenten, een aantal politieke topstukken (waaronder de minister-president en de voorzitter van het parlement), de voorzitter van de hoogste rechtbank en de ombudsman. Daarnaast nog vijf kandidaten aangewezen door het parlement en evenzo vijf kandidaten aangewezen door de president. Een college van wijze en vaak oude mensen. Eeuwen aan ervaring en best indrukwekkend.
Verbinden
Een belangrijke rol van een staatshoofd is verbinden, het verenigen van het land. Één persoon die het gehele volk belichaamt als er een krans moet worden gelegd of een kampioenschap moet worden gevierd. Op dit vlak is de koning altijd in het voordeel door het simpele feit dát hij niet is gekozen en dát hij zo lang in functie blijft. Het ontbreken van tegenstemmers is ineens een troef. Een president is een passant.
Al staat een president wel dichter bij het volk natuurlijk. Hij was er immers deel van totdat hij president werd en na afloop van zijn ambtstermijn wordt hij weer deel van het volk. Marcelo schept er duidelijk genoegen in af en toe te spreken over “de burger Marcelo”. Zo maakt hij het onderscheid tussen zijn persoontje en zijn grote taak. Een koning wint het misschien op uitstraling, maar een goede president kan enorm veel sympathie vergaren.
Afstamming
Niet dat het heel belangrijk is, maar de huidige Nederlandse koning stamt wel degelijk in rechte lijn af van Willem de Zwijger. Dat is de Willem van Oranje die zich in de zestiende eeuw met de Spaanse Nederlanden tegen de Spanjolen keerde. Die rechte lijn volgt echter niet steeds de erfstadhouders. Er zitten bovendien ook twee dames (zussen nota bene) tussen en die telden in de 18e eeuw nog niet voor vol mee. Vandaar dat er wel eens aan die rechte lijn wordt getwijfeld, maar dat is dus ten onrechte. Op deze enigszins verouderde website is de directe lijn goed te volgen: De Huizen van Oranje en Nassau.
Duur
Elk voordeel hep se nadeel, zei een van de grootste visionairs van de twintigste eeuw. Een president van Portugal zit maximaal 10 jaar. Koningin Wilhelmina hield het 49 jaar vol en trad toen vrijwillig af. Maar is dat nu een voordeel of een nadeel? De wijze oud-president Obama (van de V.S.) zei ooit niet langer dan 8 jaar te willen aanblijven, want dat zou alleen maar goed zijn voor hem en niet voor het land. Maar een vlag en een volkslied krijgen pas waarde als ze decennia of liever nog eeuwen meegaan. Hoort een staatshoofd ook niet in die categorie?
Conclusie?
Een ieder moet haar of zijn eigen conclusie maar trekken. Vast staat dat na het afschaffen van de monarchie er nauwelijks een weg terug lijkt. Dat mag dus niet te lichtvoetig gebeuren. Zonder te stellen dat de democratie de ideale staatsvorm is, is een president wel veel democratischer dan een koning. En hij lijkt nogal wat meer waar voor zijn geld te bieden.
Interessant en helder geschreven. Dank voor dit artikel.
Leuk artikel, echter een onwaarheid en zeer belangrijk, dat de schrijver dit over het hoofd ziet is zeer vervelend voor hem, de president kan de regering wel ontslaan als voorbeeld geef ik president Sampaio en regering Santana Lopes, u had zich toch beter moeten voorbereiden en moet rectificeren.
Voor de duidelijkheid, ik doel op N2 van art. 195 van de grondwet. Daarin staat het woord DIMITIR voor mij betekent dit in Nederlands ontslaan, sorry, voor de rest een goed artikel.
De volledige tekst is deze: O Presidente da República só pode demitir o Governo quando tal se torne necessário para assegurar o regular funcionamento das instituições democráticas, ouvido o Conselho de Estado. Zoals ik al heb uitgelegd is dit in de praktijk onhaalbaar, vandaar dat bijvoorbeeld indertijd Sampaio het parlement heeft ontbonden. Dat kan hij namelijk wel gemakkelijk doen.
Beste Marten, de regering van Santana Lopes is door Jorge Sampaio indertijd niet ontslagen. Sampaio heeft het parlement ontbonden en dus nieuwe verkiezingen uitgeschreven, exact zoals ik het schrijf in mijn artikel. Lees hier in Público.
Er bestaat weliswaar een theroretische mogelijkheid in de grondwet waarin de president de regering kan ontslaan, maar dan moet er sprake zijn van een situatie waarin de democratische instituties niet meer goed kunnen werken. De president kan dat ook niet alleen doen, hij heeft daarvoor de Raad van State nodig. In de praktijk is dit een onhaalbare kaart.
Regering ontslaan of ontbinden is natuurlijk hetzelfde, zie Sampaio en Santana Lopes indertijd.
Helaas nee, zoals ik hiervoor uitleg gaat het om het ontbinden van het parlement, niet van de regering.
Mooi overzicht!
Toch niet helemaal volledig. Een NL vorst kan iets wat een president waarschijnlijk niet kan: chanteren. Toen er ivm de Lockheed-affaire een strafrechtelijk onderzoek voor Prins Bernard dreigde, dreigde Koningin Juliana op haar beurt met aftreden. Dat deed zij niet alleen toen, maar ook toen er plannen waren om haar hofhouding onder het rijk te laten vallen. In beide gevallen dreigde er toen een ‘constitutionele crisis’. Een president kan ook met aftreden dreigen, maar als hij dat doorzet, dan zijn de consequenties een stuk minder groot. Gewoon een nieuwe kiezen. In een koninkrijk valt er helemaal niets te kiezen 🙂
Dat is een interessant gezichtspunt Hans. Indertijd was de positie van het koningshuis zo sterk dat Juliana daarmee wegkwam. Maar ik vraag me af of dat nu nog zo is. Stel dat WA met aftreden zou dreigen wanneer een een mogelijk strafrechtelijk onderzoek naar Máxima zou komen. Dan zou dat zomaar het moment kunnen zijn waarop de Tweede Kamer zijn poot stijf houdt en overhelt naar een republiek. Daarvoor moet het dan wel een grondwetswijziging afdwingen met alle gevolgen van dien (eerst wet aannemen in beide kamers, vervolgens verkiezingen, en daarna nogmaals aannemen met 2/3 meerderheid) maar het kan wel. Ik denk dat WA het er niet op zou durven laten aankomen. Want zoals ik schrijf: een weg terug is er naar mijn mening niet.
Bedankt voor je reactie, Cees. Ik denk dat de positie van WA best stevig is, omdat het koningshuis bij ons zo populair is, mede dankzij Máxima. De meeste NLers zien niets in een republiek, nul komma nada. Pas als we straks weer een schuinsmarcheerder, sjoemelaar, boef, … op de troon krijgen, zou dat doorbroken kunnen worden.
Mooi en informatief artikel.
Een kleine aanvulling.
Een ex-president van Portugal is een burger die recht heeft op:
– een levenslange toelage van 80% van het presidentieel salaris
– een kantoorruimte in een rijksgebouw
– een assistent en een secretaris
– een auto met chauffeur inclusief brandstof
– vrij transport
– diplomatiek paspoort
– gebruik en meedragen van een verdedigingswapen.
Dat is natuurlijk altijd nog veel minder dan wat een ex-koning(in) van Nederland kost (ruim 1,5 miljoen in 2020).
Nooit een monarchist geweest … begin sinds de verkiezing van Trump ook zeer te twijfelen aan een republiek … 😏
En dan nog zullen (en je ziet het aan de beelden op tv) er dan weer (misschien nu weer meer) mensen op hem stemmen. Raar volk die Amerikanen hoor.
Gelukkig geen TV….maar na de onzin die hij deze week uitkraamde moet er toch wel bij een deel van zijn aanhangers een vaag rood knipperlichtje zijn gaan branden?
Lezenswaardig en goed artikel. Ook ik heb 3 koninginnen meegemaakt. Ik heb echter een probleem met de vergelijking van de kosten. Een koning krijgt inderdaad een flink bedrag, een president veel minder. Echter een ex-president krijgt levenslang een flink percentage (80%?) van zijn vergoeding en dat kan na een aantal jaren en ex-presidenten flink oplopen. De koning is naar binnen- en buitenland een constante vertegenwoordiger van ons land en een president moet zich bij wijze van spreken elke keer weer voorstellen. (OK, er zijn uitzonderingen maar wie weet wie de president is van Duitsland, Mevr. Merkel is Bondskanselier.) Bovendien heb je bij een president elke 4 jaar een enorm circus met verkiezingen met alle bijkomende kosten. Dus geef mij maar de rust van een koning.
In België krijgen de ex koningen en ook hun echtgenotes levenslang (veel) geld van de staat hoor. Van de arme belastingbetaler, van de arme sloebers die zo weinig inkomen hebben dat ze zelfs geen belastingen hoeven te betalen over hun inkomsten. Schandalig. Zowel dat die voormalige koningen en echtgenotes zoveel krijgen, maar erger nog dat er nog steeds mensen zijn die zo weinig inkomen hebben dat ze niet aan de belastinggrens komen. En dan heb je nog het feit dat we al een weduwe koningsvrouw alle moeite van de wereld heeft gedaan om alles wat ze kreeg (van de Belgische belastingbetaler) in een privéfonds te stoppen zodat ze er nadien persoonlijk mee zou kunnen doen wat ze wou, daar waar het bedoeld is om de hofhouding mee te betalen. Neen lekker doorsluizen naar haar geboorteland (Spanje) om daar Broer / neefjes en nichtjes zotte feestje te laten organiseren met Belgisch geld. Einde koningschap, einde groot geld zou de boodschap moeten zijn.
Feitelijk heeft WA ook de regering voor het blok gezet, toen hij stelde Máxima als toekomstige partner te nemen. Met of zonder parlementaire toestemming. En daarom moesten nogal wat plooien worden gladgestreken, vanwege de activiteiten van de vader tijdens het Videla regiem.
Dan zou weliswaar niet de monarchie worden afgeschaft, want dan werd Constantijn de troonopvolger. Friso heeft geen toestemming gekregen, vanwege de eerdere relatie van Mabel met de crimineel Klaas Bruinsma.
Tja … dat zet je weer aan het denken. Zowel het artikel als de reacties. Fijn om te lezen. Inmiddels wonen wij meer dan vijf jaar in Portugal en krijg steeds meer waardering voor dit land en zijn mensen.
In Nederland nog nooit een vrouwelijke eerste minister. In Portugal nog nooit een vrouwelijke president. In België is er een vrouwelijke eerste minister, en wat kan ze? Niet eens deftig de taal van de 3 gemeenschappen praten. De derde heeft ze in haar “betoogsels” aangaande de veiligheidsraad en betreffende de Corona Covid-19 crisis zelfs nog nooit gesproken. Schandalig. Het is zeker niet zo dat ik vrouwen weg wil of weg wil houden van deze plaatsen, maar in een land als België waar er 3 officiële landstalen zijn zou het een must moeten zijn dat mensen op die stoelen deze 3 talen beheersen in die mate dat ze ze deftig kunnen spreken. Zeker als het gaat over het uitspreken van geschreven teksten. Of men bij bv interviews (rechtstreeks op radio of tv) even naar een woord moet zoeken, daar kan ik inkomen maar vooraf op schrift gestelde zaken neem je minstens eerst door en ga je pas dan declameren. Of het al dan niet nog een hedendaags iets is, het koningschap, of alles wat met staatshoofd zijn te maken heeft uit geboorte, dat laat ik in het midden. Maar het spreken van alle talen die er één zijn in het land waarover je wat te zeggen hebt (wetten maken en zo) is een minimum aan respect voor de mensen die deze taal eigen zijn. Ikzelf, spreek al de talen die in mijn land van oorsprong officieel zijn. En ik bekleed geen hoge postjes waar ik bakken met geld voor krijg. Ik probeer zoveel mogelijk ( ook al is dat nog zeer basic ) me zoveel mogelijk uit te drukken in het Portugees als ik met locals praat. En dat uit respect voor het land waar ik te gast ben. En dan horen van het hoofd van de Belgische regering er van bakt is een smet op deze regering in België.
Wat het echte kostenplaatje van de koningshuizen is zal men nooit weten en bekendmaken. Er is geen duidelijkheid wat deze kosten bevatten. En dit zowel in Nederland, België en Engeland.
De regeringen zijn absoluut niet duidelijk over deze ” onkosten ”.
En onderschat de invloed niet die de Belgische koning heeft bij de regeringsvorming.
De kosten van het Nederlands koningshuis zijn mi buiten elke proportie.
Officieel heeft de koning weinig macht, maar door zijn enorme rijkdom achter de schermen des te meer.
Verder gedragen alle politici zich als knipmessen in de buurt van de royals.
Eenmaal een verkeerde opmerking en je ligt uit de inner circle.
Ik vind de monarchie een ongezonde situatie in deze tijd en veel te kostbaar voor de weinige voordelen behalve de symboliek.
Heel interessant artikel! Als wij, als Belgen, verblijven voor een maand in de Algarve nemen we een appartement met alleen Portugese en Spaanse zenders, we hebben geen andere keuze of we moeten tussen de Nederlanders gaan zitten die hun sport op zondagavond willen….
We spreken Spaans en Portugees, volgen het nieuws, een kookprogramma en een kwis…
We waren er tijdens de branden 2 jaar geleden? en wie was alle dagen op bezoek in de getroffen gebieden? Marcelo…
We hebben vrienden in Coimbra en daar was hij lid van een fadogroep.
In België is wel veel moeite gedaan om de Portugese muziek te laten smaken: Ala dos namorados (ik heb die mensen ontmoet) en zeker ook Fernando Lameirinhas, (al 2 maal ontmoet) die denk ik in Nederland woont…
Om te besluiten zou ik zeggen dat ze in Portugal tevreden zijn met hun president en dat het een goed systeem is. Onze koningen zijn bekwaam maar ze hebben niets te zeggen…
Wat de (saaie) fado betreft, ik ging er een spreekbeurt over geven tijdens de Portugese les maar door omstandigheden ging die niet door; ik heb Maria Ana Bobone ontdekt: fado piano, haar
cd “Auto-retrato” is super, voor mij is dat een vooruitgang van de fado maar de meeste mensen kennen het nog niet…
Ons verblijf dit jaar in Portugal is in het water gevallen door ziekte maar we komen terug!
Greet Pissens
Een mooi overzicht. In de inrichting van een land/natie/gemeenschap zijn twee aspecten van belang. Enerzijds de verdeling van de macht. Anderzijds de organisatie van de tegenmacht. Tegenwoordig een hot item in Nederland als gevolg van kinderopvangtoeslagaffaire, waar meerdere burgers in een kafkaiaanse situatie zijn beland, die Kafka zelf niet had kunnen bedenken. Er was voldoende tegenmacht; de ombudsman waarschuwde de regering al in 2017 voor de te harde aanpak en de consequenties voor de burgers. Wat ontbrak was een instantie/persoon die de regering kon corrigeren. De koning heeft zichzelf hiervan ontheven en er is niets voor in de plaats gekomen. Een persoon/instantie die de taak heeft te kijken of e.e.a. grondwettelijk gebeurt en die het beleid bekijkt vanuit het belang van het volk/burger en niet vanuit de politiek. Dit gemis maakt van de premier in Nederland tegelijk een president. Concentratie van macht, bij de premier. Gelukkig kent Portugal wel een president, die met regelmaat zijn taken uitoefent en wetsvoorstellen voorlegt aan de constitutionele raad, dan wel terugstuurt naar de Assembleia da República.