Portugal Portal

In juli was ik aanwezig bij de opening van de overzichtstentoonstelling I’m Your Mirror van Joana Vasconcelos in de Kunsthal in Rotterdam die daar nog tot 17 november 2019 te zien is. De tentoonstelling is een gezamenlijk project van het Guggenheim Museum in Bilbao, het Serralves Museum voor hedendaagse kunst in Porto en de Kunsthal in Rotterdam.

Ik had de tentoonstelling eerder bezocht in Porto, vlak voor de sluiting eind juni. Toen ik hoorde dat hij naar Rotterdam zou komen, leek het mij een goed idee om er een artikel over te schrijven om de lezers in Nederland van Portugal Portal, wellicht ten overvloede, op deze tentoonstelling te attenderen.

Joana Vasconcelos

Joana wordt in 1971 in Parijs geboren. Het gezin keert terug naar Portugal als Joana drie is, in het jaar van de Anjerrevolutie die haar vader Luís Vasconcelos als beginnend persfotograaf van binnenuit verslaat. Na de middelbare school volgt zij een opleiding op het gebied van sieraden en tekenen aan de in 1973 opgerichte onafhankelijke kunstacademie Ar.Co – Centro de Arte e Comunicação Visual, waar zij in 1996 afstudeert. Via de vermaarde Galeria 111 in Lissabon komt zij in contact met grote Portugese kunstenaars als Júlio Pomar, Paula Rego, Graça Morais en andere beeldend kunstenaars van de jaren zeventig.

Joana exposeert haar werk sinds het midden van de jaren negentig en beleeft haar grote internationale doorbraak met de zes meter hoge kroonluchter A Noiva op de Biënnale van Venetië in 2005. In 2006 besluit zij als onafhankelijk kunstenaar verder te gaan en vooralsnog met veel succes. Zij heeft over de hele wereld geëxposeerd en haar werk is door veel musea, instellingen en particulieren aangekocht. Als eerste vrouwelijke en jongste kunstenaar ooit had zij in 2012 een solotentoonstelling in het Paleis van Versailles. En nu dan deze overzichtstentoonstelling in achtereenvolgens Spanje, Portugal, Nederland en daarna ongetwijfeld elders. Het is dan ook niet voor niets dat Han Overkamp haar al eerder noemde op Portugal Portal als een van de wereldwijd bekendste beeldende hedendaagse Portugese kunstenaars.

Het werk van Joana Vasconsalos kenmerkt zich vanaf het begin door het gebruik van alledaagse voorwerpen en materialen die buiten hun gebruikelijke context in een heel ander kader worden geplaatst. Zoals bijvoorbeeld Sofá Aspirina uit 1997 en Cama Valium uit 1998, beide te zien op de tentoonstelling. Daarnaast werkt Joana veel met katoenen haakwerk en andere textiele vormen. In haar werk geeft zij commentaar op de maatschappij, de overdreven hang naar luxe en glamour, de positie van vrouwen, de relatie tussen mensen, religie, enzovoort. Vaak in bedekte termen met soort kwinkslag en door de zaken uit te vergroten. Regelmatig verwijst zij naar de Portugese cultuur en tradities die zij zegt te koesteren, maar waar zij dan toch weer in haar eigen twist aan geeft.

Uiteraard is niet iedereen even gecharmeerd van haar werk, maar het is in ieder geval de moeite waard om er kennis mee te maken. Ik onderschrijf, in mijn eigen woorden, de conclusie van Valdemar Cruz in de culturele bijlage van het Portugese weekblad Expresso van 24 december 2017:

Of je het werk van Joana Vasconcelos nu wel of niet waardeert, zij gaat polemiek niet uit de weg, hetgeen ook blijkt uit de interviews in de media. En of haar artistieke discours je nu wel of niet aanstaat, je kunt er niet onderuit dat zij een discussie op gang brengt. Dat is kunst waar kunst voor bedoeld is.

Joana Vasconcelos heeft haar atelier met tientallen medewerkers, dat van tijd tot tijd open dagen houdt, in de Doca de Alcântara in Lissabon.

De tentoonstelling

Bij de opening van de tentoonstelling was de ambassadeur van Portugal, mevrouw Rosa Maria Bettencourt Amarante de Ataíde Batoréu Salvador e Brito aanwezig. Zij noemde Joana Vasconcelos evenzeer een ambassadeur van Portugal omdat zij niet alleen als gevierd internationaal kunstenaar Portugal op de kaart zet, maar ook de Portugese cultuur en tradities uitdraagt. In het interview door Enrique Juncosa, een van de twee curatoren van de tentoonstelling, benadrukte Joana Vasconcelos dat de lokale tradities van Portugal inderdaad een belangrijke inspiratie vormen voor haar werk, hetgeen zij toelichtte aan de hand van een aantal werken op de tentoonstelling.

Het titelwerk  van de tentoonstelling is I’m Your Mirror, een gigantisch Venetiaans masker dat bestaat uit 231 handspiegels in bronzen lijsten, ook weer een ambachtelijk technisch en tegelijkertijd ludiek hoogstandje. Voor Joana Vasconcelos vormen   maskers een magische formule om identiteiten toe te voegen, te laten verdwijnen of een nieuwe zelf te creëren. De magie van dit masker wordt versterkt doordat, als je door het masker naar binnen of naar buiten kijkt, je steeds jezelf ziet, maar toch steeds weer anders. De titel is ontleend aan I’ll be Your Mirror van Lou Reed, vertolkt door Velvet Underground & Nico, waarin beloofd wordt om als in een spiegel je ware zelf te laten zien. Ga dat zelf ervaren!

 Solitário

Buiten bij de ingang staat deze blikvanger uit 2018, een gigantische verlovingsring van 112 goudkleurige 18 inch velgen, bekroond met een diamant gevormd door 1324 kristallen whiskyglazen. In deze ring voegt zij stereotypische symbolen van mannen- en vrouwendromen, luxe auto’s en diamanten, via alledaagse voorwerpen samen tot een nieuw object. Waar is die diamant dan? Bij Serralves zat die nog op de ring, zoals je hieronder kunt zien!

Joana Vasconcelos vertelde dat de hele tentoonstelling met 11 trucks naar Rotterdam was vervoerd en dat, ondanks het zorgvuldig verpakken, de diamant onderweg was gesneuveld! Inmiddels zou die weer op de ring moeten zitten.

A Noiva (2001-2005)

A Noiva, de Bruid, is een 6 meter hoge kroonluchter van 14.000 tampons, waarmee Joana Vasconcelos deelnam aan de internationale Biënnale van Venetië. De tampons zitten nog netjes in de oorspronkelijke plastic verpakking, waardoor het geheel op het eerste gezicht een kristallen aanblik biedt. Het idee ontstond toen een vriendin ging trouwen in de verplichte witte jurk als symbool van haar veronderstelde maagdelijkheid. De maagdelijk witte tampons staan symbool voor de hypocrisie rond de vrouwelijke seksualiteit. Het werk kwam tot stand en werd gerestaureerd met financiële steun van Johnson & Johnson, Lda.

Op haar een solotentoonstelling in het Paleis van Versailles in 2012 mocht A Noiva niet getoond worden, maar deze vond alsnog een hangplek in het culturele centrum Centquatre-Paris.

Ponto do encontro (2000)

Deze draaimolen uit 2000 is geïnspireerd op de draaimolens op kinderspeelplaatsen. De 10 design bureaustoelen, alle verschillend in afmeting, materiaal en kleur, weerspiegelen de sociale diversiteiten en diverse perspectieven van de kinderen op dergelijke speelplaatsen.

Op de tentoonstelling in Serralves mocht ons nichtje Ana van 5 tot haar grote verdriet en boosheid, omdat zij nog geen 8 was, niet op de draaimolen en haar broer van 13 wel! “Porque Joana não faz coisas para meninas!?” De rest van de tentoonstelling heeft zij verder geen blik waardig gegund, maar dat trok weer bij toen we een ijsje gingen eten bij het theepaviljoen.

Burka (2002)

De Burka is van 2002 en sluit wel heel direct aan op de actualiteit in het Nederland van 2019. De verschillende lagen textiel van het lijf zijn geïnspireerd op de traditionele zeven rokken van de vrouwen in Nazaré en krijgen meer naar boven de vorm van een boerka. Het geheel valt van tijd tot tijd met een niet te missen dreun op de grond als een gewelddadige artistieke interpretatie van wat het dragen van een boerka inhoudt.

Ni Te Tengo, Ni Te Olvido (2017)

Met dit aangeklede urinoir verwijst Joana Vasconcelos met een duidelijke knipoog naar het beroemde urinoir uit 1917 van Marcel Duchamp met wiens readymades zij zich verwant voelt. De titel, ‘Ik heb je niet, ik vergeet je niet’, is een tekst van Julio Iglesias.

Cortés en Tokalon (2018, 2015)

Joana Vasconcelos is een groot bewonderaar van het werk van Rafael Bordalo Pinheiro (1846-1905). Bordalo was onder veel meer een beroemd keramist en Joana Vasconcelos heeft veel beestenkeramiek van Bordalo een gehaakt kleedje gegeven, zoals deze twee kikkers, waarbij zij in dit geval is geïnspireerd door traditioneel kantwerk van Pico, Azoren en Nisa, Alentejo.

Finisterra (2018)

Finisterra maakt deel uit van de serie Pinturas em croché waarin Joana Vasconcelos diverse kunstvormen als schilderen en sculptuur combineert met typisch vrouwelijke creaties, zoals gehaakte vestjes tot een schilderij van abstracte en figuurlijke vormen.

Joana en ik

Na afloop van de officiële opening liep Joana Vasconcelos mee rond op de tentoonstelling en toonde zij zich behoorlijk benaderbaar. Ik maakte ook een praatje met haar en toen ik voorzichtig vroeg of ik een foto van haar mocht (laten) maken, schoof zij meteen aan mijn zijde.

De keuze van de foto’s bij dit artikel is louter persoonlijk en bedoeld om de lezer te triggeren om dit werk ook in het echt te gaan beleven. Net als het overige spectaculaire oeuvre, waaronder de gigantische pumps gevormd door pannen en deksels, het enorme rode hart dat verwijst naar de juwelierstraditie van Viana de Castelo en waaruit fado’s van onder meer Amália Rodrigues klinken, het callcenter in de vorm van een reuzenpistool, de helikopter die gepimpt is met struisvogelveren en Swarovski-kristal.

Ook de moeite waard om gaan te zien … in Lissabon

Wie niet in de gelegenheid is om naar Rotterdam te gaan, heeft tot 27 oktober nog de mogelijkheid om in de Cordoaria Nacional in Lissabon de tentoonstelling BANKSY: Génio ou Vândalo? te bezoeken waar ik zelf in juni jongstleden was. Op deze tentoonstelling wordt veel origineel werk van Banksy uit particuliere verzamelingen getoond dat niet eerder in Portugal te zien was en dat ik zelf ook niet had gezien op eerdere tentoonstellingen.

Terwijl ik dit artikel aan het schrijven ben, blijkt de beroemde Brexit-muurschildering van Banksy in Dover plotseling te zijn verdwenen! Alsof Banksy zelf weer aan het werk is geweest! Het werk is gelukkig nog wel te zien in de Cordoaria Nacional .