Na een verblijf van bijna 25 jaar in de VS was een van de eerste indrukken die wij van het ons onbekende Portugal kregen: wat een kalme samenleving. Dat zeiden mijn vrouw en ik al tegen elkaar terwijl wij nog niet verder dan Lissabon gekeken hadden.
Daar verbleven wij min of meer gedwongen vanwege allerlei douaneperikelen die opgelost moesten worden, inclusief de invoer van een twee jaar eerder in Amerika aangeschafte auto. Ter informatie en bij wijze van waarschuwing: die procedure nam negen maanden in beslag gedurende welke periode onze vriendelijke Portugese agent, in de import van auto’s gespecialiseerd, die kantoor hield in de Rua de Santo António da Sé vlak achter de Praça do Comércio, een stapel documenten aan ons dossier kreeg toe te voegen die uiteindelijk zeker vijftien cm dik was.
Mooi gekleurd
Ons wekenlange verblijf in Lissabon beviel uitstekend. Zo konden we goed met de stad kennismaken en tegelijk een beetje vertrouwd raken met de Portugese cultuur en levenswijze voordat we op ons doel afgingen: het zoeken naar en hopelijk vinden van een woonplaats en een huis ergens “in de binnenlanden”. Wat we op het oog hadden was de streek net ten noorden van de Taag, aan weerszijden van de Zêzere.
Wat ons, onder veel meer, in Lissabon opviel en als weldadig werd ervaren was de kleur in de stad en ik bedoel de gekleurde medemens. In de VS hadden wij eerst zo’n 12 jaar in New Mexico gewoond, de staat die vol hispanics zit, nazaten van de oorspronkelijke bewoners die in feite Mexicanen waren, want de nog oorspronkelijker bewoners zijn indianen die van Pueblo, Navajo en Apache afstammen. Er zat en zit kleur in de bevolking van New Mexico, al ontbreekt zwart.
Weinig kleur was te vinden in de staat waar wij nadien, tot de verhuizing naar Portugal, een zevental jaren doorbrachten. Dat was Kansas en vooral op het platteland was en is die staat zo blank als het maar zijn kan; daar zagen we zelden of nooit een “gekleurd persoon” en als er eens eentje langskwam, nou, dan baarde die best opzien.
In Lissabon haalden wij opgelucht adem bij het aanschouwen van zoveel kleur op straat en dan met name al die goed uitziende, goed gekleed gaande Afrikanen. En zelfs de blanke Portugezen, ook die hadden kleur, ongeveer zoals de hispanics van New Mexico, en ze hadden overwegend ravenzwarte haren en gitzwarte ogen. Geen twijfel mogelijk: wij waren “out of Dodge” in een andere wereld aangeland.
Niet florissant
In de weken die wij in Lissabon doorbrachten dachten wij te bemerken dat de donkergekleurde Portugees, met inbegrip van degenen met de allerzwartste huidskleur, uit Mozambique, Angola, Kaapverdië, Guinee-Bissau en Sao Tomé afstammend, weinig racistische tegenwerking ten deel viel. Wel viel het op dat we er veel tegenkwamen die in de dienende beroepen aan de slag waren. Maar op het oog leken die toch een meer gewaardeerde positie in te nemen dan de zwarte bevolking van een aantal Amerikaanse steden die we kennen en bovendien een groter geluk uit te stralen.
Of werden wij misschien te zeer verblind door de Portugese zon die weerkaatste van veelal blinkend witte gebouwen? Of door onze blijdschap, dat we onszelf in een voor ons nieuw en ook nog eens onschuldig lijkend deel van de wereld bevonden? (Wij verlieten de VS net voordat Trump tot president werd gekozen – alsof we de misère voelden aankomen.)
Wij ontdekten wel dat veel Afrikaanse Portugezen in voorsteden van Lissabon wonen die ons niet allemaal even florissant toeleken: kijkjes die we namen, of bij toeval kregen, in Loures en Setúbal gaven ons de indruk dat er naast “normale” wijken minder aantrekkelijke woongebieden zijn waarvan de bewoners soms lange tijd aan forensen naar en van Lissabon kwijtraken – een veertiental stadsdelen en voorsteden die als bairros da lata of bairros sociais, dus als bairro te boek staan en soms (bijna) de aanduiding favela verdienen. Ghetto-achtige buurten zoals Cova da Moura, Amadora, Jamaica, Caparica, Estrela de África, Terras do Lelo, Bobadela, Quinta do Serra – toevallig allemaal met een hoog Afrikagehalte. Dat er in Lissabon (en ook in Porto) aan “ghetto tours” kon worden deelgenomen wisten we toen nog niet; niet dat we trek in georganiseerd armoe bekijken zouden hebben gehad.
Flinke last
Na onze weken in Lissabon overheersten de positieve indrukken: als er al racisme in Portugal was, dan viel dat reuze mee. Die visie namen wij mee naar Centraal-Portugal waar we ons uiteindelijk vestigden, in Tomar. In de Ribatejo wonend, kwam er niet of nauwelijks verandering in onze positieve mening aangaande de staat van racisme in Portugal.
In de afgelopen vier jaar kwamen we nauwelijks zwarte of donkerbruine mensen tegen in onze streek. Wij zagen zelden (afstammelingen van) Afrikanen, ook niet in dienstverlenende beroepen; wij zagen in de grote groep Portugese toeristen die Tomar met zijn kruisvaardersgeschiedenis aandoen slechts een klein percentage zwarte mannen en vrouwen. Dat had ons misschien aan het denken moeten zetten.
Maar dieper nadenken deden wij pas nadat we vriendschap hadden gesloten met een Portugese man die meer dan dertig jaar in de Amerikaanse staat New Jersey had gewoond en gewerkt alvorens naar zijn geboortedorp in de Ribatejo terug te keren, in het gezelschap van zijn vrouw, die in Toronto, Canada was opgegroeid maar van Brits-Guiana, naast Suriname, afkomstig was, als dochter van een van oorsprong Hindoestaans echtpaar uit India. Onze vriendin is dan wel niet “echt” zwart, maar haar heel donkere huidskleur zet haar wel degelijk apart. Zo zelfs dat zij, intussen alweer jaren in Portugal wonend, er flink last van heeft.
Gezwind terug
Zij was het die ons duidelijk maakte dat ras wel degelijk tot onderscheid leidt in Portugal, zelfs in een streek waar anders-gekleurden nauwelijks aanwezig zijn en dus niet, op wat voor manier ook, vanwege hun aantallen als “bedreigend” kunnen worden ervaren. In het begin van onze vriendschap reageerden wij nog ietwat ongelovig – hadden wij, toch wereldburgers zijnde, er dan zó ver naast gezeten? Maar telkens als wijzelf het onderwerp aansneden kwam er van haar kant een betoog dat op racistisch gedrag jegens haar door “de gemiddelde Portugees” wees, ook al sprak zij de taal en had zij dan een Portugese echtgenoot aan haar zijde. Als haar man zou komen te overlijden, nou, dan verdween ze gezwind, kregen wij te horen, terug naar Canada.
Toetsing van haar bevindingen aan het relaas van andere zwarte mensen zat er voor mij niet in, bij gebrek van Afrikanen in mijn omgeving. Maar kortgeleden stuitte ik in The Guardian op een uitgebreid artikel dat als kop had: “Portugal, recordtoename van racistisch geweld nu ultrarechts groeit.” Ik las het nauwkeurig, reageerde geschokt en dacht, dit moeten de trouwe lezers van Portugal Portal ook weten. Ook al verstoort het verhaal iets van die mooie droom die wij allemaal hebben, van ons gemoedelijk leven in (sinds 1974) een stukje eeuwig aards paradijs.
Kogelhuls
The Guardian (van 28 september 2020, voor wie de hele tekst wil lezen waarvan ik slechts een vertaald uittreksel geef). Mamadou Ba, die verbonden is aan een groep in Lissabon die fascisme bestrijdt, ontving een brief met de inhoud: “Ons doel is de dood van iedere buitenlander en antifascist – en daar hoor jij bij.” Een paar weken later werd de bedreiging herhaald en werd hem bevolen Portugal te verlaten, anders zou zijn familie aangepakt worden. Het papier van dit bericht was de verpakking voor de huls van een kogel.
Ba is niet de enige die dit soort aanvallen heeft te doorstaan, anders zou het European Network Against Racisme (ENAR) het niet hebben over “de urgente noodzaak van een institutionele reactie.” Er vonden, zeker in de afgelopen tijd, nogal wat aanvallen plaats op Afrikaanse mannen en vooral vrouwen. Plus op min of meer “Bekende Portugezen” zoals de voetballer Moussa Marega, afkomstig uit Mali, spelend voor Porto, die het veld moest verlaten na racistische leuzen toegeschreeuwd te hebben gekregen. Plus de zwarte acteur Bruno Candé die met vier schoten om het leven werd gebracht. Plus …
Geen weet?
In de afgelopen maanden blijkt het aantal aanvallen metterdaad of met het woord sterk te zijn toegenomen, zegt SOS Racismo. In het afgelopen jaar ontving de Portugese commissie tegen discriminatie 436 klachten, een stijging van 26% ten opzichte van 2018. ENAR traceert de stijging terug naar o.a. de verkiezingen van afgelopen oktober, toen Portugal net als Spanje en nog wat andere Europese landen de terugkeer constateerde van extreemrechtse groeperingen; in Portugal was het Chega (Genoeg). Hun leider, André Ventura, een aanhanger van allerhande rechtse groeperingen en openlijk supporter van neonazigroepen, won als eerste rechts-extremist sinds de democratie werd gevormd een zetel in het parlement; natuurlijk claimde hij later dat hij “echt geen weet” had van het bestaan van dergelijke extreme groepen.
Dat verkiezingssucces gaf aanleiding tot racistische aanvallen op gekleurde minderheden. Ventura schold een vrouwelijke politicus uit voor “een kandidaat van de zigeuners” en bepleitte drastische maatregelen tegen moslims in Portugal en elders in de EU. Zoals altijd en overal: same old, same old. Dan loopt ie wel met een banier door Lissabon dat als tekst heeft: “Portugal Não É Racista” (Portugal is niet racistisch).
Altijd hetzelfde
Ventura zegt publiekelijk wat veel Portugezen stiekem denken, stelt The Guardian. Zijn politieke agenda is identiek aan die van andere fascisten, waar ook ter wereld. Zo ook zijn aanvallen op “politieke elites” en zijn veroordeling van “alom heersende corruptie”; zo ook zijn pleidooi voor “strijd tegen de misdaad” en vooral die misdaad, die Afro-Portugese minderheden worden gezegd te plegen. Terwijl ook in Portugal de cijfers aantonen dat in de laatste 12 jaar de misdaad met dik 20% is teruggedrongen.
De Portugese Black Lives Matter-beweging probeert het debat over racisme in Portugal te starten; het is hier geen “herstarten” omdat het na de revolutie en dekolonisatie van 1974 nooit tot een echt debat gekomen is. Eerder in het jaar werd al de grootste demonstratie ooit georganiseerd door de zwarte gemeenschap en, het was te verwachten, Chega organiseerde een tegendemonstratie waarbij de nazigroet werd gebracht, terwijl enigerlei vorm van racisme domweg werd ontkend. Het kantoor van Mamadou Ba werd beklad met hakenkruisen en doodsbedreigende teksten; dergelijke mededelingen werden trouwens ook aan enkele journalisten en gematigd linkse parlementsleden gestuurd. Altijd hetzelfde liedje. Same old, same old.
Eerste vonken
Portugal heeft drie zwarte vrouwen in het parlement. Joacine Katar Moreira zegt: “Ik had nooit gedacht dat het deze wending zou krijgen. Als ik het had geweten, was ik niet in de politiek gegaan.” Zij komt van Guinee-Bissau en ze heeft een kleine stotter die, dat viel te verwachten, werd aangegrepen om haar belachelijk te maken. “Ga naar je eigen land terug,” zo luiden de boodschappen die zij met regelmaat ontvangt; de meeste schrijvers gebruiken sterkere bewoordingen. Het bevreemdt haar dat, sinds de verkiezingen het nieuwe parlement bepaalden, er een normalisatie van racistische gedragingen plaatsvindt; uitlatingen van de lawaaiige antidemocraat Ventura worden oogluikend toegestaan, terwijl de bezwaren van het nederige, zwarte, democratische, vrouwelijke parlementslid worden weggewuifd.
ENAR heeft gesteld dat het gebrek aan reactie de racisten de kans geeft geweld tegen minderheden openlijk aan te moedigen. Een van de problemen die Katar Moreira ontmoet is: veel mensen ontkennen dat er iets mis is; ze voelen zich domweg persoonlijk aangevallen als zij het bestaan van racisme suggereert, zo van: dat bestaat niet in ons land, het oude regime, dat van een fascistische dictatuur, maakt heus geen nieuwe kans in Portugal. Dat dacht ik dus ook toen ik hier mijn eerste indrukken opdeed. Nu, vier jaar later, heb ik een iets andere kijk. Ook in Portugal liggen de aanmaakhoutjes al te vonken. Laten we hopen dat het vuur niet wordt aangewakkerd.
Weelderig
Zijn mijn positieve indrukken uit mijn begintijd in Portugal nog op andere manier aangetast? Nou, eigenlijk niet of nauwelijks, ook al ben ik de samenleving met wat scherpere blik gaan bezien. Of toch, ja. Een paar jaar geleden had ik het in een bijdrage voor Portugal Portal ook over de politiek. Ik roemde het bestuur van de stad Tomar waar, vond ik, zo’n gezellige blonde vrouw met de zo passende voornaam Anabela het bewind voerde en iedereen het welzijn van de gemeenschap scheen toegedaan. Intussen wakker geworden, weet ik dat het weelderige haar van de socialistische burgemeester niet echt blond is.
En weet ik dat zij bij een aantal rechtszaken betrokken was die aan malversaties deden denken. En dat zij op dit moment ook de CEO is van het bedrijf dat voor Tomar de wateraanvoer en rioolwaterafvoer plus de vuilophaal verzorgt, nadat de vorige uitvoerder de laan uit werd gebonjourd. Het nieuwe bedrijf maakt er een potje van: zo is er van de eerst zo regelmatige vuilophaal – je kon er de klok op gelijkzetten – geen sprake meer, sterker nog, rond de afvalbakken stapelen zich frequent hele bergen op. Het nieuwe bedrijf kreeg wel een mooi kantoor vlak achter het stadhuis, maar van zijn declaratiesysteem klopt ook na maanden nog maar weinig. Trouwens, die burgemeester, die heeft een zoon wiens gedrag mij een beetje doet denken aan dat van Eric Trump. Maar nu roddel ik…
Verder heb ik trouwens weinig negatiefs te melden over mijn nieuwe thuisland.
Hallo Ton,
Als je je meldt bij je freguesia en vraagt of ze je willen inschrijven in het kiesregister (recenseamento eleitoral) kun je volgend jaar bij de gemeenteraadsverkiezingen je stem uitbrengen op Anabela of iemand waarvan je denkt dat die het beter zal doen.
Groeten, Maja
Hallo Ton
Toen ik in mijn eerste jaar Portugal, rond 1990, tot in mijn haarvaatjes liep te genieten van mijn nieuwe woonland, ontmoette ik op een zonnig terras een Nederlands homostel dat er al een paar jaartjes Portugal op had zitten. Uiteraard tevergeefs probeerden zij mijn euforie te temperen met het zinnetje dat ik nooit vergeten ben: ‘niets is wat het lijkt’.
In de jaren die erop volgden heb ik mogen ontdekken dat de Portugezen die ik heb ontmoet weliswaar weldadig wellevend en gastvrij zijn, maar toch ook net echte mensen…
Net echte mensen… gelukkig maar.
Goh wat een verrassing. Op zondagochtend een deugpreek van een Nederlander. Zo een vertegenwoordiger van het gidsland bij uitstek die de Portugezen de les komt lezen een slecht volkje te zijn. Ik adviseer u om in Nederland te gaan wonen. Vooral in Amsterdam. Daar is alles namelijk veel beter. Kan je zomaar met je AOW op zaak over straat lopen als die je hebt opgehaald bij het postkantoor.
Een “preek” die inderdaad deugt. Vooralsnog -gezien eerdere bijdragen- van een emigrant die, net als zo velen waaronder ikzelf, dit mooie land uitkoos om in te gaan wonen. Naast de karakteristieke overwegingen als natuur, klimaat en cultuur, kan ook de politieke richting van een land van invloed zijn op de keuze tot vestigen. Ik kan me voorstellen dat als je lange tijd in Amerika gewoond hebt en de verrechtsing -gepaard met alle extremen in de vorm van racisme en zelfs fascisme- aan den lijve hebt ondervonden, Portugal als een van de meest voor de hand liggende keuzes opdoemt. In groot contrast met bijvoorbeeld Nederland -waar het populistische en openlijk racistische gedachtegoed een prominente vertegenwoordiging heeft binnen het parlement- was (is) Portugal een oase van redelijkheid. Daarmee mag je echter niet zomaar concluderen dat er binnen de Portugese samenleving geen groeperingen zijn met dezelfde “onderbuikgevoelens” die -nu nog op kleine schaal- gekanaliseerd worden door een figuur als de populist en openlijke fascist Ventura.
Nederland is allang geen gidsland meer en wellicht is dat ook een van de redenen waarom zo vele landgenoten hun geluk onder andere hier in Portugal zoeken. De keuze om ergens anders, in een land met andere gebruiken en tradities, te gaan wonen, ontslaat je echter niet om daarom ook je gezonde verstand achter te laten, om je te informeren en desnoods je te uiten over voorvallen en onderwerpen die je waarneemt of waar je door je omgeving op wordt gewezen. In dit geval, als het gaat om discriminatie en racisme, is het een onderwerp dat ook bij menige discussie in het Portugees “over de tong” gaat. Alleen het feit dat je toevallig geen Portugees paspoort hebt, ontneemt je niet het recht om een mening te hebben en te ventileren, ook al is dat in het Nederlands. (Daar is dit medium expliciet voor bedoeld).
Het geeft dus geen pas om met allerlei veronderstellingen en ronduit onjuiste aannames te reageren. Nergens wordt beweerd dat de Portugezen “een slecht volkje” zijn, integendeel. Er is helemaal geen sprake van “de les lezen”. Misschien dat het beschrijven van een feitelijk bestaande situatie en het schetsen van eventuele negatieve gevolgen minder tot de verbeelding spreekt bij iemand die wel kan “leven” met de gang van zaken -of zelfs sympathiseert met het gedachtengoed van een partij als Chega- maar die kan dan, in het bezit zijnde van een paspoort uit een van de EU-landen, beter naar Nederland verhuizen, daar wordt dat gedachtegoed alom vertegenwoordigd in het parlement. Je hoeft daar niet eens naar het postkantoor om je AOW op te halen, die wordt gewoon op je bankrekening gestort!
Helemaal mee eens
Ton, een verhelderend betoog. Duidelijk verslag van een objectieve observatie! Naar mijn mening klopt dat zinnetje wel, ” het is niet (altijd) wat het lijkt”. Er hangt toch m i een onderhuids sfeertje van de blanke persoon die zich beter voelt dan de gekleurde. Heel subtiel, maar je merkt daar wel eens wat van hier op het platteland!
En, Kees Slager, als men een objectief verslag geeft van een situatie in Portugal moet je hier dan maar meteen weg? Terug naar Nederland? Dat neigt ook een beetje naar facisme! De dingen benoemen die je waarneemt, kritisch zijn, is juist een goede eigenschap. Kijk naar Nederland en je ziet waar het huidige “gedoog” beleid toe leidt.
In dezelfde periode naar Portugal gekomen en superblij met de Portugezen en dit land. Helaas kom je, waar je bent ook bent op deze wereld, mensen tegen die een ander niet direct gelijk aan hun beeld of overtuiging, afwijzen. Een gemiste kans naar mijn idee. Anders verrijkt en verdiept.
Dank voor je mooie bijdrage.
Groet uit Figueira da Foz
Jan
Het is zo pijnlijk om over discriminatie te horen, dat het haast een begrijpelijke reactie is om deze misstand te ontkennen, te bagatelliseren of om degene die erover begint aan te vallen.
Achterstelling van degenen, die niet bij de gevestigde orde horen, is wereldwijd ingebed in de nerven van ons handelen en zijn en het lijkt ondoenlijk om deze misdaad tegen de mensheid uit te bannen.
In dit forum schrijven en lezen we over Portugal en Ton maakt er ons vandaag bewust van dat hier, net als in Nederland, de VS, Mozambique, Chili en elders, onnoemelijk veel te winnen is op het gebied van gelijkheid.
Hoe massaler de bewustwording, hoe groter de kans op mogelijke verwantschap, dus dank je, Ton.
Blij dat Ton mensen via dit medium laat weten dat er een verderfelijk partij als Chega bestaat in P. Er zijn zoveel buitenlanders die niks weten over de politiek in P. Ventura is een groot kwaad voor Portugal..
Ellen Damen trekt in oktober terecht de conclusie dat de Portugezen net echte mensen zijn. Zo is het. Afwijzing en onderdrukking van anderen om wat voor reden ook (huidskleur, afkomst, godsdienst enz.) liggen helaas ingebed in de menselijke natuur en gaan veel verder dan de Westerse blanke die de zwarte onderdrukt. In de Indische wereld is een donkere kleur geen aanbeveling en in de Afrikaanse cultuur worden schadelijke huidproducten gebruikt om maar blanker te worden. Donkerbruin onderdrukt zwart. Zo onderdrukken Moslims Hindoestanen en omgekeerd. Een recent politiek voorbeeld: de Black Life Matters beweging die niet gesteld is op de mening van blanke ‘Boomers’ die enige nuance willen aanbrengen in mening en methodiek van genoemde beweging. Dat BLM daarmee doet waar ze de ander van beschuldigt namelijk uitsluiting wordt door hen van de hand gewezen. Het zou namelijk een noodzakelijke en historische inhaalbeweging zijn en om die reden niet bekritiseerbaar. Dat er in een nog matig ontwikkelde samenleving als de Portugese primair racisme speelt, is voor mij historisch gezien beter te begrijpen dan het racisme van ontwikkelde mensen met voldoende scholing zoals meneer B. in Nederland. Dat beiden afkeuringswaardig zijn is duidelijk, maar voor de tweede heb ik nog minder begrip.