Portugal Portal

Nu wij na een dik jaar van covid-gestuurde bewegingsbeperking weer wat meer lucht lijken te krijgen, wil ik toch nog even verslag doen van een paar activiteiten die mij in de afgelopen tijd, binnenskamers, bezighielden. Een ervan was het via enkele van de vele netwerken bekijken van televisieseries die de moeite waard zijn en van films die wat te betekenen hebben.

Een paar van die films hebben met Portugal van doen en daar wil ik het vooral over hebben. Daar zit spul bij dat hoogstens als zozo gekwalificeerd kan worden en waarover ik niet zal uitweiden, maar ook heel wat moois waar ik helemaal lyrisch van kan worden.

Dat was mij met sommige van deze films lang, lang geleden ook al eens overkomen. Het verrassende is dat het nu, twintig, vijfentwintig jaar later, nog eens kon gebeuren. Onder andere bij twee films die gecreëerd werden door een van mijn favoriete regisseurs, de Duitse Wim Wenders. De titels? Stand der Dinge en Lisbon Story.

Top top

Ik ben een fan van Wenders sinds 1977. Het was Der amerikanische Freund waar ik door geraakt werd, de eerste keer bovendien dat ik Bruno Ganz zag acteren en tegelijk ook Dennis Hopper weer eens aan de slag zag. Daarna zag ik ook een paar eerdere films van Wenders en natuurlijk volgde ik zijn verdere filmcarrière, zoals dat heet, op de voet. Een gedenkwaardige film blijft alleen al vanwege zijn titel: Die Angst des Tormanns beim Elfmeter (1972). Wenders maakte meer dan dertig films en die ga ik niet allemaal opnoemen, al kan ik niet nalaten dringend mijn favorieten aan te bevelen. Topper aller tijden is voor mij Paris Texas uit 1984, met de onvergetelijke Harry Dean Stanton en Natassja Kinsky plus Dean Stockwell. Van die film draag ik al jaren een dvd mee alsmede een cd van de soundtrack, met machtig mooi gitaarspel van Ry Cooder en tot tranen bewegende zang en gesproken tekst van Stanton. Ry Cooder is ook de musicus die met Wenders in Buena Vista Social Club uit 1999 oude Cubaanse musici de kans gaf fenomenale muziek tot leven te brengen (nog zo’n onmisbare soundtrack). En dan is er Pina (2011), de beste filmdocumentaire over moderne dans ooit, over Pina Bausch en haar danstheater uit Wuppertal. Top top.

Ik vermeld vooral de films die net als Paris Texas precies vertellen wat Wenders vooral bezighield en houdt (hij werd vorig jaar 75). Dat zijn films waarin mensen zoekende zijn naar het leven of zichzelf. Het begon al met zijn eersteling, Summer in the City (1971), waarin een man, net uit het gevang ontslagen, ronddoolt op zoek naar een nieuwe werkelijkheid. Die eerdergenoemde doelman was trouwens ook dwalende nadat hij met een rode kaart op zak het stadion had moeten verlaten. In Falsche Bewegung (1975) was een schrijver onderweg in West-Duitsland, in Im Lauf der Zeit (1976) ging een filmprojecteur langs de grens met Oost-Duitsland op zoek naar verwaarloosde filmtheaters. Der Himmel über Berlin (1987) kreeg als Wings of Desire grote faam en werd een vaak nageaapte topper, waarin een de aarde observerende engel verliefd wordt op een sterveling. Until the End of the World (1991): de titel zegt het al. In The End of Violence (1997) gaat een Hollywoodproducer van gewelddadige films na zelf geweld ervaren te hebben op de vlucht en sluit zich aan bij een groepje van tuinarbeidende Latino’s. Land of Plenty (2004) is een onderzoek naar angsten en teleurstellingen in de Verenigde Staten. Don’t Come Knocking (2005): een oude cowboy verdwijnt van een filmset en gaat op zoek naar o.a. zijn moeder. In Every Day Will Be Fine (2015) rijdt een schrijver een kind dood en moet dan beslissen of en hoe hij verder wil leven. En dan sla ik nog maar een aantal titels over want het zal intussen wel duidelijk zijn dat de films van Wenders zeker de moeite waard zijn voor “drifters” zoals Harry Dean Stanton, die als Travis onder zijn rode petje in Texas dwaalde, voor mensen dus die zelf de weg kwijt zijn – of overtuigen de films van Wenders juist degenen die de weg al gevonden hebben?

Verwarring zaaien

Wenders maakt geen gemakkelijke films. Niet dat ze bijzondere hoofdpijnen opleveren ook al is er (vaak) geen directe verhaallijn; bijna altijd zijn de films beeldschoon gefilmd, poëtisch van opbouw, intelligente vragen niet keihard stellend maar sluipend toevoegend en af en toe lekker verwarring zaaiend. Die eigenschappen maken dat, mocht de draad zoekraken, je bij zijn films soepel kunt wegdromen en uiteindelijk heel tevreden het theater (of de beeldbuis) verlaat. De twee films die zich in Portugal afspelen zijn daar voorbeelden van. Voordat ik daarop inga, moet ik kwijt dat ik, in New Mexico wonend, verre buurman werd van Chris Sievernich, van oorsprong jazzclubuitbater in Berlijn, later filmproducent geworden voor veel films van Wim Wenders, met inbegrip van Paris Texas en Stand der Dinge (zoals een geslaagde filmproducent betaamt, heeft Chris behalve in Medanales, New Mexico, ook huizen in New York City en in de Hollywood Hills). Ik had dus heel wat te bespreken met Chris in die tijd. En toen ontdekte ik later ook nog dat evenmin ver van mijn huis, op een mesa boven de Rio Chama, ene Renata Zimmermann woonde, en die was o.a. de kledingontwerpster voor… Der amerikanische Freund. Je kunt je mijn blijdschap voorstellen die twee bronnen tot Wim Wenders aan mijn eettafel te vinden en tot mijn vrienden te mogen rekenen.

Allereerst de oudste film van de twee, Stand der Dinge. Die gaat over een filmploeg die ergens buiten Lissabon gestrand is (ik ontdek dat het in Sintra speelt) omdat de beurs leeg is. Crisis. Maar de regisseur is een kalme kei die ondanks alles de hele ploeg aan zich verbonden weet te houden en iedereen weet te focussen op de filmkunst en de menselijkheden van het filmbedrijf en hen zodoende weerhoudt van aftaaien; men wacht geduldig mee op de komst van nieuwe financiering. De film laat de verveling zien die toeslaat bij al dat wachten. De crew wordt een hechte familie en tegelijk gaat er een boel mis in de onderlinge relaties. Het wachten duurt dagen, weken. De gemoederen verhitten. De een vindt dat film maken op zelfmoord lijkt, de ander accepteert dat men in dezelfde boot zit en geduld moet hebben. Tussendoor wordt door iedereen diepgaand over film gediscussieerd. Het komt uiteindelijk allemaal wel goed, na veel heen en weer gedoe tussen Hollywood en Sintra, en het gedoe levert een filmdocumentaire op die geen echte documentaire is maar speelfilm.

Kastekort opgeheven

En wat wil het geval: van Chris Sievernich hoorde ik wat er werkelijk gebeurde bij het maken van deze film. Het ging zoals het uiteindelijk in de film ging. Stilstand vanwege een lege kas. Bij elkaar klonteren van het team, met alle gevolgen van dien. Diepgaande discussie over het wezen van film. Dronkenschap in het team, affaires die voor opwinding zorgen. En dan eindelijk toch … “Stilte! Actie!” Jawel. Wat de film niet laat zien is hoe de film in werkelijkheid gered werd. Nergens kregen Sievernich en Wenders aanvullend krediet. Ten einde raad belde Chris een oude makker, de directeur van Film International, het in die jaren toonaangevende -al was het klein- Rotterdamse filmfestival. Dat stond onder de inspirerende leiding van de uiteindelijk over de hele filmwereld vermaarde Huub Bals. “Huub, kun je meedenken? We zitten vast.” Huub dacht mee en vond $80.000. Bij de gemeente Rotterdam (waar hij het krediet had dat hij verdiende door die stad op de kaart te zetten in de filmwereld). Chris vloog naar Nederland, tekende alle papieren op het stadhuis die Rotterdam in ruil voor de medefinanciering recht gaven op een percentage van de opbrengst van de film, en vloog terug. En de verfilming van Stand der Dinge ging voort …

En dan is er Lisbon Story. Misschien werd Lissabon nooit mooier, nooit zuiverder in beeld gebracht. Het had een documentaire moeten worden. Wenders maakte er een speelfilm van die geen speelfilm is en tegelijk een documentaire die geen documentaire is. In het kort gezegd gaat de film over… je raadt het, een filmregisseur die grote moeite heeft met het afronden van een film over Lissabon. Hij is helemaal de weg kwijt. Ten einde raad vraagt hij een Duitse vriend, een geluidsman, om hem te helpen het dilemma op te lossen. De geluidsman komt naar Lissabon en vindt daar geen regisseur, want die is verdwenen, die is zoek. De geluidstechnicus blijft in Lissabon want raakt geobsedeerd door een zangeres die op geheel eigen wijze fado vertolkt, een eigentijdse variant zou je kunnen zeggen. De geluidsman begint, bij afwezigheid van de regisseur, maar vast met het registreren van het geluid bij de film. Terwijl dat gaande is, kruist de regisseur zonder dat iemand het weet door Lissabon om schijnbaar doelloos bijzondere plaatjes te schieten. Veel later komen die twee toch bij toeval bij elkaar en besluiten ze beeld en geluid te combineren en de film af te ronden.

Nieuwe zoektocht

De film was begonnen in opdracht van de stad Lissabon, die vier Europese filmers uitnodigde om een promotionele documentaire te leveren. Wenders maakte er weer eens een zoektocht van, met een de weg kwijt zijnde regisseur (het evenbeeld van hemzelf), een zoekende geluidsman, en “toevallige” ontdekkingen; even toevallig worden allerlei omgevingen en gebeurtenissen in de stad in beeld gebracht, zoals musici die de muziek van de stad ten gehore brengen. Natuurlijk deed Wenders het allemaal net even anders dan iedere andere filmmaker dat zou aanpakken. Lisbon Story werd daarom misschien wel het beste, het mooiste filmdocument van de stad, omdat het niet een “pushing marketing tool” probeerde te zijn, integendeel, een gevoelvolle interpretatie is, een beeld- en geluidverhaal boordevol ziel. De film staat na zevenentwintig jaar nog helemaal overeind. Lissabon mag ouder en uitgebreider en drukker geworden zijn – voor wie er het selectief oog en gehoor voor heeft, is deze film uit 1994 nog steeds het ware document. Lisbon Story is ook een verborgen hommage aan Federico Fellini, in het jaar van de verfilming overleden en er zijn in de film heel wat referenties te ontdekken voor degenen die filmhistorie als liefhebberij hebben.

In de film zitten tientallen verwijzingen verborgen. Een van Fernando Pessoa’s dichtregels duikt op tijdens een conversatie, uit diens Ode Triunfal. De titels van songs van de Beatles worden opgevoerd tijdens monologen, Fool of the Hill en With a Little Help from my Friends. De indrukwekkendste kern van Lisbon Story is misschien wel de introductie van Madredeus, de groep muzikanten die moderne fado ten gehore brengt, met als uitmuntendste vertolkster Teresa Salgueiro, die overtuigend acterend door de hele film zwermt. Zij is het die als sterkste aan de film zijn dromerige droefheid of verborgen vrolijkheid toevoegt, een prestatie zonder weerga. Ook toen al, in 1994, gaf Wenders de ruimte aan een soundtrack die begeesterend zou blijken. De zangeres en de leider van de band gaan een relatie aan en die draagt bij aan het romantische beeld van Lisbon dat door Wenders geschetst wordt. Het is, zoals kijkers het verwoord hebben, “een film die goed doet aan de ziel.”

Geen hotspots

Teresa Salgueiro liet een solo-cd achter getiteld Obrigado die de moeite van het achterhalen en afspelen waard is. Zij is typisch een personage zoals Wenders die telkens weer weet te ontdekken, of het nu voor een documentaire of voor een speelfilm is. De man had, heeft, een oog voor karakters zoals weinig anderen dat hebben en ook nog eens een goed oor voor muziek. Hij combineert zijn ontdekkingen in beeldverslagen, ontmoetingen die onweerstaanbaar zijn. In zijn film over Lissabon weet hij de magie van de stad over te brengen als geen ander voor of na hem, zonder de “hotspots” naar de voorgrond te schuiven. “Wenders blijft niet steken aan de oppervlakte. Hij graaft altijd weer dieper,” schreef een criticus. “En in de diepte vindt hij goud. Niet altijd, maar heel dikwijls. Als je van film houdt, deel je mee in zijn vondsten. Zo niet, verwacht geen opeenstapeling van opwindingen of gemakkelijke oplossingen. Daar is Wenders niet mee bezig.”  

Wim Wenders, de filmmaker die een carrière lang met zijn films vertelt van iemand die de weg kwijt blijkt te zijn, die zijn karakters altijd volgt op hun verwarde zoektocht en die uiteindelijk, hoe dan ook, het verhaal altijd weer op een gezochte of verrassende plek laat eindigen. Als het erop lijkt dat aan een film van Wenders geen helder script te pas kwam, is dat inderdaad wel eens zo; en even dikwijls lag er wel een streng script aan ten grondslag – zelf de grote Sam Sheppard schreef met Wenders mee.

Andere zoekenden

Nog even dit. Zonder dat ik op zoek was, vond ik dus Sievernich en Zimmermann. Een tijdje later vond ik bij toeval ook Dean Stockwell op mijn weg, die in Taos, New Mexico in de buurt woonde van zijn vriend Dennis Hopper. Stockwell was op dat moment, aan het einde van zijn levenslange zoektocht, beeldend kunstenaar geworden; zijn creativiteit werd ook toen nog flink door tequila en whisky aangevuurd. Dennis Hopper, die niet voor niets door regisseur Francis Ford Coppola in Apocalypse Now als de weg kwijt zijnde, drugs gebruikende fotograaf werd geportretteerd, schilderde zijn hele zoekende leven lang. In 2009, in Taos, leek hij op zijn plek te zijn aangeland, al kon hij goed met Stockwell meedrinken. Hopper verscheen op een foto (hier afgebeeld) met mijn goede vriendin, de Nederlandse beeldend kunstenaar Risk Hazekamp, die eerder zichzelf fotografeerde als ‘Captain America’ in Easy Rider. Met dit alles wil ik maar zeggen: ook wie niet echt zoekt, kan vinden.

De films van Wim Wenders zijn te traceren via IMDb (film database) en te zien via Netflix, Amazon, YouTube, FshareTV of M4uHD, enzovoorts, enzovoorts. Er zijn ook trailers van de films en wat betreft Lisbon Story bovendien clips van de groep Madredeus met zang van Teresa Salgueiro.