Livraria Bertrand bestaat sinds 1732 en is daarmee, ook volgens het Guinness Book of Records, de oudste boekhandel ter wereld. Bertrand is trots op zijn geschiedenis en wijst er ook graag op, terecht zou ik zeggen. Boekhandel Bertrand is een iconische uitgever, een instituut dat zijn eigen plaats inneemt in de geschiedenis van Portugal.
Bertrand is alleen al uniek omdat het bedrijf al bestond vóór de aardbeving van november 1755 die het overgrote deel van Lissabon verwoestte. Ik weet niet hoeveel van de huidige bedrijven in Lissabon van vóór de aardbeving zijn. De tegelfabriek Santa Anna is het enige voorbeeld dat ik ken, veel meer zullen het er niet zijn. Santa Anna is een mooi onderwerp voor een volgend verhaal op Portugal Portal.
Over elf jaar, in 2032, bestaat Livraria Bertrand driehonderd jaar. Dan zal er in Portugal ongetwijfeld grote aandacht zijn voor de geschiedenis en betekenis van Bertrand, met in dit geval boeken over de boekhandel.
In het Chiado
Dé boekhandel van Bertrand staat nog steeds in de Rua Garrett in Lissabon, ongeveer halverwege de gezichtsbepalende straat van het Chiado, de wijk van de artiesten, de intellectuelen, de theaters en ook de wijk voor mensen met een iets beter gevulde portemonnee. Bertrand is meer dan eens van vestiging gewisseld, maar had de winkel altijd in het Chiado.
De allereerste winkel was ook al in het Chiado, in de huidige Rua Do Loreto. In het begin van de zeventiende eeuw kwamen uit Frankrijk uitgevers en verkopers van boeken naar Portugal en vooral naar Lissabon. Daarmee haalde Portugal een achterstand in. In Italië, de Europese voorloper met de uitgifte van boeken, werden al vanaf ongeveer 1470 geleidelijk steeds meer boeken gedrukt in plaats van overgeschreven.
Het is de Fransman Pedro Faure die in Lissabon in 1732 in het Chiado een boekhandel begint. Tien jaar later gaat hij samenwerken met de eveneens uit Frankrijk afkomstige broers Pierre en Jean Joseph Bertrand, de latere naamgevers van de winkel. Jean Joseph was het die na de aardbeving de moed had de totaal verwoeste zaak opnieuw op te bouwen. In 1773 opende Jean Joseph Bertrand een nieuwe winkel in een opnieuw opgebouwd Chiado, in de Rua Garrett.
De liberalen en emancipatie
Dat voelen we nu niet meer zo, in het hoogontwikkelde Europa, maar uitgevers en verkopers van boeken hebben lange tijd een belangrijke functie vervuld bij de emancipatie van steeds bredere lagen van de bevolking. Ze bieden de mogelijkheid om kennis te vergaren. In de tweede helft van de negentiende eeuw krijgt dat aspect van de emancipatie een extra dimensie. In die periode komen ook in Portugal de liberalen op.
Zij zetten zich af tegen de, zeker in Portugal, uiterst dominante katholieke kerk. Het Chiado was in Lissabon dé wijk van de kritische en progressieve liberalen. Uitgevers en boekhandels speelden niet alleen een rol bij het verspreiden van de liberale geschriften, hun winkels waren ook ontmoetingsplaatsen voor discussie. Alexandre Herculano, een van de liberale voormannen, onderhield een sterke band met de uitgever en boekhandel en liet zijn nog steeds gezaghebbende geschiedenis van Portugal bij Bertrand uitgeven.
Inmiddels is Bertrand een winkelketen met meer dan vijftig vestigingen in heel Portugal, is het bedrijf al langer niet meer zelfstandig en maakt het onderdeel uit van een Portugese uitgeverij van vooral schoolboeken. De huidige winkel aan de Rua Garrett bestaat feitelijk uit vier winkelpanden achtereen. In de Rua Garrett is de ingang, de winkel kan vier panden diep zijn door de ligging aan een zijstraat, de Rua Anchieta. In het eerste winkeldeel is het aanbod literair en actueel, verder naar achter komen eerst de studie- dan de school- en uiteindelijk de kinderboeken.
Nieuwe Harry Potter
De vele andere Bertrands zitten steeds vaker in moderne winkelcentra, zogenaamde shoppingmalls, zoals in Aveiro en in Guarda. Ooit zijn we naar de winkel in Aveiro gereden, op een dag waarop een nieuw boek in het Engels van de Harry Potterserie overal in Europa uit zou komen. Mijn oudste dochter wist dat heel precies. En zij niet alleen, op de trappen van het winkelcentrum waren tieners al verdiept in de nieuwe Harry Potter.
Dit is een zijpad, maar waar ik me keer op keer over verbaas, is dat je bij Portugese boekhandels, ook bij Bertrand, altijd verschillende boeken over António Salazar kunt kopen. Hij was de dictator die het niet nodig vond dat burgers een kans op goed onderwijs genoten, zijn land bewust achterlijk hield. Hij was ook de man die uiterst sober leefde, wars was van iedere vorm van vriendjespolitiek of corruptie en Portugal op behendige wijze buiten de Tweede Wereldoorlog hield. De fascinatie van de Portugezen met deze wonderlijke man is blijkbaar nog groot. De laatste keer in Portugal ben ik in niet in Lissabon in Bertrand geweest, wel in Guarda en daar telde ik toch weer vijf verschillende titels over Salazar.
Dank je Jule. Ik heb met veel plezier je bijdrage gelezen.
Interessant dit stukje geschiedenis van de boekhandel in Portugal. Vooral omdat ik tussen boeken opgroeide, als dochter van een boekhandelaar, boeide het me extra! Dank je Jule!
Salazar leefde allesbehalve sober! Dat is mythe, net als zijn zedig bestaan. Lees mijn verhaal over deze ‘Niks geen nette man’ op een eerder gepubliceerd Portugal Portal.
Maar de boekwinkel is inderdaad behalve het begin ook het einde!
Jan, Els en Ton dank voor jullie reacties. Over Salazar. Dat hij geen nette man was is overduidelijk. Volkomen eens met Ton. De reputatie van de geheime politie PIDE is bekend. Over een al dan niet zedig bestaan heb ik geen oordeel. Het kan zijn dat zijn soberheid wat aangedikt is, door de propaganda. Het beeld van een sobere en strenge, zeer gelovige katholiek is volgens mij echter op de hoofdlijn wel gewoon juist. Er is dat befaamde citaat van Franco dat Salazar een complete, zeer goede leider was, maar zijn zwakke punt zijn overdreven zuinigheid. Kan ook stukje manipulatie in zitten, maar zo zijn er nog meer voorbeelden en anekdotes.