Het Portugees stamt af van het Latijn. Woorden van Arabische, Griekse en Franse komaf maken ook deel uit van het Portugese vocabulaire. Het is de enige taal met een eigen museum (in São Paulo, Brazilië). Portugees is de rijkste Europese taal door zijn hoeveelheid (3000) aan klanken.
Het is een taal met een sterk auditief karakter (woorden worden aan elkaar geplakt). Het is de 5e wereldtaal en op 3 na de meest gesproken Europese taal ter wereld. Er zijn 8 landen waar men Portugees spreekt en 250 miljoen mensen hebben Portugees als moedertaal of tweede taal. Het is een dynamische taal, die momenteel “verBraziliaanst” en op de langere termijn “verAfrikaanst”.
“Er is niet een, er zijn diverse Portugese talen.”
José Saramago
Oorsprong
Men neemt aan dat tot 4000 voor Christus het Proto-Indo-Europees (oertaal) werd gesproken. De Indo-Europese taalfamilie kent ongeveer 400 aanverwante talen, die in delen van Europa en India worden gesproken. Het Indo-Europees wordt verdeeld in de talen die in India en Perzië worden gesproken en de Europese taalvarianten. Deze laatste groep bestaat uit Germaans (Duits, Engels, Nederlands …) en Latijn (Portugees, Spaans, Italiaans, Frans …). Dit zijn de meest gesproken wereldtalen, omdat deze tijdens de kolonisaties wijd verspreid werden. Daarnaast zijn er Slavisch (Russisch, Oekraïens …) en kleinere variaties, zoals Grieks, Armeens, Albanees of Keltisch.
Beknopte geschiedenis
- Door de Romeinse overheersing op het Iberische schiereiland is Latijn de basis van de Portugese taal.
- In 400 beïnvloeden ook de Barbaren (Germaans) de taal. Tijdens de Middeleeuwen is er een stilstand qua intellectuele ontwikkeling. Romeinse scholen en bibliotheken zijn gesloten en de Portugese taal kan zonder invloed van buitenaf groeien en bloeien.
- In 700 vallen de Moren het Iberische schiereiland binnen waardoor de taal ook een keur aan Arabische woorden op gebied van voedsel, landbouw en ambachten bezit.
- Vanaf 800 wordt een een klein aantal documenten in het Portugees-Galicisch – een spreektaal zonder grammaticale regels – geschreven.
Proto-historisch
Voor 1100 worden documenten in Latijn geschreven. De Franse pelgrims, die in de Middeleeuwen naar Santiago de Compostela lopen, beïnvloeden de taal en ook de komst van Franse kloosterorden (Cluny en Cister) op het Galicisch-Portugese grondgebied laat zijn sporen achter (chapel-chapeu en het achtervoegsel agem). Daarnaast introduceren de troubadours de typische lyriek van de Provençaalse literatuur met woorden als trovador, alegre en freire.
Oud Portugees
Van 1100 tot 1300 – Galicisch-Portugees
Na de vorming van een onafhankelijk Portugal krijgt het land ook een officiële taal. Het proces wordt versneld door het testament van koning D. Afonso II, het eerste officiële document dat geacht wordt in het Portugees te zijn geschreven.
Van 1300 tot 1500 – scheiding tussen Galicisch en Portugees
Na de herovering van het Iberische schiereiland vormen zich 2 onafhankelijke koninkrijken die elk hun eigen taal krijgen. Geografisch gezien beperkt het Galicisch-Portugese gebied zich tot de Westelijke strook van het schiereiland. Tegen 1350 zetelt de koning zich in Lissabon en wordt het de hoofdstad. Coimbra krijgt door zijn universiteit een belangrijke culturele rol, wat de macht van de Lissabonregio nog eens versterkt. Het machtsverschil tussen het nieuwe en oude Portugal wordt groter.
Modern Portugees
Mede door de literatuur van Camões wordt het Portugees uniform en krijgt het alle karakteristieken van de taal zoals we die nu kennen. In 1536 wordt het eerste grammaticale naslagwerk de “Grammatica da Lingoagem Portuguesa” gepubliceerd.
Maritieme expansie
Tijdens de Portugese expansie verspreidt de Portugese taal zich over de hele wereld. Het Portugees wordt beschouwd als de lingua franca, een universele taal waarin mensen uit verschillende taalgebieden (Afrika (Angola, Mozambique, Guinee-Bissau, Sao Tomé en Principe), eilanden dicht bij de Afrikaanse kust (Azoren, Madeira), Azië (Macau, Goa, Damão, Diu), Oceanië (Timor) en Amerika (Brazilië) met elkaar communiceren.
De gemengde huwelijken tussen Portugezen en lokale bevolking en het bekeringswerk van missionarissen versnelt de disseminatie van het Portugees en leidt tot het ontstaan van Creoolse (van het woord Cristão) talen. Tot 1800 blijft het Creools populair in delen van Azië. Sommige Portugeessprekende christelijke gemeenschappen in India, Sri Lanka, Maleisië en Indonesië behouden hun taal ook na het vertrek van de Portugezen.
“Portugees is een combinatie van culturen die een gemeenschappelijke basistaal hebben. De elastische diversiteit maakt het Portugees zo‘n interessante taal.”
Creoolse talen
Het woord “Creools” komt van het werkwoord “creëren” en verwijst naar talen die in Europese koloniën werden ontwikkeld. Het is een taal die ontstaat als er contact is tussen een overheersend en een gedomineerd volk, die niet dezelfde taal spreken en als die overheerser geen poging doet om de taal te leren en niet aan taalonderricht doet.
Als mensen elkaar niet begrijpen, maar dat wel moeten, dan praat men met handen en voeten. Uiteindelijk ontstaat er een manier van spreken waarbij beide partijen elkaar begrijpen. Aanvankelijk denkt men dat Creoolse talen “simpele” vormen van Europese talen zijn omdat de gekoloniseerde te “dom” is om correct Portugees, Frans of Engels te leren. Tegenwoordig weten we dat Creoolse net zo functioneel zijn als andere talen. Velen betwisten het feit dat ze als Creools worden geclassificeerd, omdat er geen specifiek kenmerk is waarom ze inferieur of anders zijn dan de “originele” talen.
Het ontstaan van Creoolse talen is niet alleen gerelateerd aan de maritieme expansie, maar ook aan de dynamiek van de mens. Creoolse talen ontstonden al toen de de prehistoriemens andere volkeren begon te veroveren. Eigenlijk kunnen we zeggen dat het Portugees ook een Creoolse taal is.
In Afrika zijn er veel Portugees-Creoolse talen verschenen. De belangrijkste hiervan zijn die van Guinee-Bissau en Kaapverdië.
ka tem—não temos, não há
sabura—bom, saboroso
morabeza—receber bem
cábu berdi é sábi—cabo verde é bom
nu sata bai—vamos andando
hora di bai—despedida, partida, hora de partida
bu kré—queres, o que queres
kel é bu nómi—como te chamas
kant`óra bu teni—que horas são.
nós terra—nossa terra
tud dret—tudo bem, estou bem.
nha cretcheu—amada, querida, namorada
sodade—saudades
ti na vólta—até ao teu regresso
kanto ki ta custa—quanto custa
sta tcheu bentu oxi—está muito vento hoje
kal ki bu gosta mas—qual queres, qual preferes
pontchi—bebida doce feita com grogue
grogue—aguardente de cana de açucar
catchupa—comida típica com milho, feijão e carnes ou peixe
bu é sábi—és boa, és uma gata
n`cre bu tcheu—amo-te
Afgezien van de Afrikaanse vind je gevestigde Creoolse talen in India, Sri Lanka, Zuidoost-Azië (China) en Brazilië.
Museum
In maart 2006 wordt het Museum van de Portugese taal, een interactief museum over de Portugese taal, opgericht in São Paulo (Brazilië), de stad met het grootste aantal Portugese taalsprekers in de wereld. Het museum is het eerste en enige in zijn soort. In 2015 is het museum door brand verwoest, maar er zijn plannen om het te herbouwen.
Gemeenschap van Portugees sprekende landen (CPLP)
De in 1996 opgerichte CPLP heeft rechtspersoonlijkheid en is financieel autonoom. De CLPC heeft tot doel de vriendschap en samenwerking te verdiepen. Dit gebeurt door politiek en diplomatiek overleg tussen lidstaten, waardoor de Portugeessprekende landen op internationaal gebied een front vormen. Ook werken ze samen op gebied van onderwijs, gezondheid, wetenschap & technologie, defensie, landbouw, openbaar bestuur, communicatie, justitie, openbare veiligheid, cultuur en sport. Door tal van projecten wordt de Portugese taal gepropageerd.
Toekomst
Met een bevolking van ongeveer 210 miljoen – het belangrijkste lid van de CPLP – is Brazilië de grootste natie van Portugeessprekenden. Meer dan acht van de tien mensen die tegenwoordig de taal spreken zijn Brazilianen. In 2050 zal dit veranderen gezien de demografische groei van Angola en Mozambique en de afname van de Braziliaanse bevolking. Tegen het einde van deze eeuw zal de meerderheid van Portugeessprekenden in Afrika wonen.
De verspreiding van de Portugese taal is een feit. Er zijn talrijke initiatieven – overal ter wereld – die Portugees taalonderricht mogelijk maken. Aan de United Nations School of Languages kan nu Portugees worden gestudeerd. In London wordt later dit jaar een Portugees-Engelse basisschool geopend. In Spanje kan men tegenwoordig Portugees aan de Universiteit van Sevilla studeren. Er zijn inmiddels 130 inschrijvingen. Er zijn grote Portugese gemeenschappen in landen als de VS, Frankrijk en Zuid-Afrika. Volgens het Instituut voor Portugees in het Oosten is de belangstelling voor het leren van Portugees sterk toegenomen in China, vooral in de autonome regio Macau.