Portugal is het eerste Europese land dat handelt in tot slaaf gemaakte Afrikanen. Historici schatten dat er tussen 4,5 en 6 miljoen slaven zijn verhandeld. Portugezen bagatelliseren hun rol in de slavernij en het land heeft formeel nooit zijn excuus* aangeboden. Racisme is een feit in Portugal, maar dat is aan het veranderen. De politiek neemt concrete maatregelen om discriminatie af te straffen en (gender)gelijkheid te bevorderen.
* Nederland zei in 2013 (Lodewijk Asscher) dat slavernij een “mensonterende praktijk” en een “schandvlek in onze geschiedenis” is. Ook Nederland heeft nooit officieel excuses aangeboden. Excuus is een beladen term omdat een land hierdoor mogelijk ook juridisch aansprakelijk kan worden gesteld.
De Portugese expansie begint met Prins Hendrik de Zeevaarder. In 1441 stuurt hij een (handels)expeditie naar Afrika en in 1442 komt Lançarote de Freitas met 240 Afrikaanse gevangenen in Lagos aan wal.
Ze worden als slaven aan het werk gezet. In 1455 besluit de paus dat Portugal de slavenhandel in West-Afrika mag voortzetten mits de slaven “bekeerd” worden.
Portugezen breiden hun handel uit langs de Afrikaanse westkust. Hendrik de Zeevaarder heeft het monopolie op alle expedities naar Afrika. Na zijn dood (1460) moet elk schip dat naar Afrika vaart toestemming aan de kroon vragen.
Voor slaven die Portugal binnenkomen, gelden rechten en tarieven. Een slaaf kopen is duurder dan iemand in dienst nemen, maar qua investering is de aankoop van een slaaf aantrekkelijker. De vraag naar slaven is het gevolg van een tekort aan arbeiders. Gezien het geringe bevolkingsaantal is de Portugese overheersing alleen mogelijk door heel veel slaven in te zetten. De verkoop van slaven is vergelijkbaar met de veehandel. Voor de verkoop van slaven gelden dezelfde regels als voor koopwaar. Bij de aankoop van een slaaf geldt een “bedenktijd”: de koper heeft het recht om te beslissen of hij tevreden is met de aangekochte slaaf. In 1869 verbiedt Portugal (als een van de laatste landen) slavernij in de koloniale gebieden.
Mea culpa
Pas na 1974 begint de Portugese rol en verantwoordelijkheid in de geschiedenis van de slavernij bespreekbaar te worden. Schoorvoetend komt het onderwerp van slavernij en Portugals rol als grootste slavenhandelaar terecht in de politiek, de media, op scholen en in discussies. In 2017 bezoekt de Portugese president het Senegalese eiland Gorée, van waaruit eeuwenlang Afrikaanse slaven naar Amerika worden vervoerd.
In 1600 nemen de Nederlanders dit eiland (vernoemd naar het Zuid-Hollandse Goeree) over van de Portugezen, die er in 1481 het hoofdkwartier, Elmina Castle, van slavenhandelaren bouwen. Vanaf dit eiland worden eeuwenlang slaven uit Afrika afgevoerd naar Amerika. Inmiddels is het een “bedevaartsoord” voor mensen die de slavernij willen herdenken. Paus Johannes Paulus II was er om vergeving te vragen voor missionarissen die meededen aan de slavenhandel. Amerikaanse presidenten Clinton, Bush, Obama, gewone toeristen en vele anderen bezochten het eiland.
Afschaffing van de slavernij door De Pombal
De aardbeving in Lissabon (1755), de ideeën van de Verlichting, de nieuwe industriële samenleving en de hervormingen van de samenleving effenen de weg voor afschaffing van de slavernij. In 1761 verbiedt Marquês de Pombal de slavernij in Portugal. Wettelijk zijn slaven, zodra ze voet zetten op Portugese bodem, vrij. Portugal is een van de eerste landen, die de binnenkomst van slaven in Europa verbiedt, maar velen mogen hun slaven behouden, omdat ze vrijstelling van de kroon krijgen. Portugese handelaren richten zich dan op landen waar slavernij niet verboden is. In 1763 wordt de “wet van de vrije baarmoeder” van kracht. Dit decreet bepaalt dat de status van slaaf niet van de oude naar de jonge(re) generatie overgaat. Het kind van een slaaf is vrij.
De Portugese staat stelt dat slaven opgeleid moeten worden zodat ze een toekomst hebben. In werkelijkheid trekken politici en wetgevers zich niet opeens het lot van slaven aan. Het is geen wake up call sociale bewustwording. Gelijkheid en vrijheid is niet in de Portugese cultuur ingebed. In een land waar geld domineert en waar twee samenlevingen naast elkaar bestaan in een tijd van hongersnood, ellende, geweld en werkloosheid, is men simpelweg gebaat bij het rechttrekken van een maatschappelijke onrecht. Slaven zijn niet meer interessant. Arbeid is een product van vraag en aanbod.
Met een zogenaamd instappaspoort mag een slaaf als “vrij” mens Portugal in en er verblijven. De certificaten worden afgegeven door de gemeentelijke autoriteiten van de kolonie waaruit ze afkomstig zijn. Het paspoort vermeldt geslacht, leeftijd en een exacte beschrijving (grootte, huidskleur, haar, ogen, neus en tanden). Het gaat hier om een onbeschaamd in kaart brengen van een target groep voor slecht betaalde arbeid. In Portugees Afrika bijvoorbeeld wordt na afschaffing van slavernij de dwangarbeid ingevoerd. De identificatieplicht propageert het onjuiste begrip van een verdeling in rassen en de daaraan verbonden stigmatiserende statuten, praktijken en verhandelingen.
Casa de Guiné of Casa dos Escravos
Er wordt gezegd dat de slaven 10% van de totale bevolking uitmaakten en dat Lissabon en de Algarve de meeste slaven hadden, het is echter onmogelijk om het (exacte) aantal van zwarte slaven in Portugal te achterhalen, omdat de fiscale registers van Casa da Guiné en Casa dos Escravos (koninklijke instellingen, die verantwoordelijk zijn voor de verkoop van slaven) beschadigd en of vernietigd worden bij de aardbeving van 1755.
Eerbetoon aan de slaven
De kade in Lissabon is een prachtige en drukke wandelpromenade. Ooit brachten schepen slaven uit Afrika naar deze kade waar slaven tijdelijk in een gebouw ondergebracht werden. Er is niets dat ook maar enigszins refereert aan de slavenhandel, maar er is een concreet en goedgekeurd plan om er een monument neer te zetten. Ook de financiering ervan is al geregeld. Het monument of beeldhouwwerk is een erkenning van Portugals verantwoordelijkheid als koloniale slavenhandelaar.
Algarve
Al tijdens de Moorse bezetting begint men met de verbouw van rietsuiker. Door het gunstige klimaat van de Algarve zijn daar de meeste suikerplantages. In die tijd worden de plantages bewerkt door slaven. Na de Reconquista zetten de Portugezen deze praktijk voort. Volgens historische bronnen is Lagos de eerste slavenmarkt in Europa. Vanuit Lagos vertrekken de expedities naar Kaapverdië, Madeira, Sierra Leone, de Canarische eilanden en verder. Tegenwoordig is de slavenmarkt in Lagos een kunstgalerie.
Nieuwe generatie, nieuw geluid
Portugal verzamelt of publiceert geen gegevens over de etniciteit van zijn burgers. Het is daarom moeilijk om de omvang van de Afro-afstammelingen vast te stellen. Wie zijn de nazaten van Afrikanen die onder dwang en met geweld naar Portugal werden vervoerd? Wie zijn degenen die pas na “het slaventijdperk” naar Portugal zijn gekomen? Wel staat er een nationaal bevolkingsonderzoek gepland. Wanneer die resultaten bekend zijn weten we hoeveel “anderskleurige” Portugezen er zijn. Ook krijgen we dan een beter beeld van het “institutionele racisme” en in hoeverre er ongelijkheid is op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt, de scholen en huisvesting.
Discriminatie
Nationale historici beweren dat Portugal een “zachtere” koloniale overheersing uitoefende dan de Europese buren. De mythe dat Portugezen zich “van nature” met mensen van andere continenten mengen, omdat ze ook een mix zijn van verschillende volkeren blijft hardnekkig voortduren. Portugezen afkomstig uit bijvoorbeeld Angola en Mozambique vinden dat witte Portugezen op hen neer kijken. In Lissabon en andere grote steden zie je mensen met een donkere huidkleur, maar op tv, in de politiek en bij de overheid zijn ze zo goed als afwezig.
Internationale dag tegen racisme en discriminatie
In de staatsbegroting van 2020 is een bedrag (met 50% verhoogd ten opzichte van 2017) opgenomen voor het programma om discriminatie uit te bannen en (gender)gelijkheid te bevorderen. De regering blijft zich inzetten voor gelijkheid en non-discriminatie en handhaaft de wet op evenwichtige vertegenwoordiging, pariteit en gelijke beloning voor mannen en vrouwen.
We kunnen niet zonder migranten
Het VN-Migratiepact is een intentieverklaring, die op 19 december 2018 door een groot aantal landen is bekrachtigd. Internationaal rechtelijk gezien is het pact helaas niet bindend, wel is het een grote stap vooruit. Het zet de angst voor migratie om naar een universeel geaccepteerd beleid dat migratie essentieel is voor de economische, sociale en culturele ontwikkeling van een land. Ook Portugal heeft de verklaring ondertekend en in het 2020 staatsbudget is geld gereserveerd voor implementatie. Dit betekent dat regelmatige en veilige migratie op een ordelijke manier gewaarborgd wordt; dat migratiestromen en geïntegreerd grensbeheer geoptimaliseerd worden en dat er een pakket maatregelen worden genomen om migranten beter te verwelkomen en dat ze beter kunnen integreren. Ook wordt er meer aandacht en steun gegeven aan de zogenaamde terugkeermigratie.
Overigens is de hoogste baas van het IOM (International Organization for Migration) de Portugees António Vitorino.
Ik lees steeds graag de schrijfsels in dit portaal.
En ook dit heeft me zowel iets bijgebracht als tot even verpozen gediend.
Maar wat ik (en dat is de eerste keer zolang in dit forum lees) spijtig vind, is dat Portugal hier als grote boosdoener wordt afgeschilderd en eenzijdig wordt afgebeeld.
Wat er ten tijde van WO II gebeurde in Nederland en door de Nederlandse regering werd georkestreerd, was ook zeker niet om trots op te zijn.
Beste Denis, dank voor uw bericht.
Ik vind het jammer dat mijn stukje bij u de indruk wekt dat ik Portugal als boosdoener in het slavernijhoofdstuk aanwijs. Dat is zeker niet mijn bedoeling. In een vorig stukje had ik het over de ontdekkingsreizigers & de kolonisatie en de slavernij is daar een rechtstreeks gevolg van. Op dit Portaal wordt over Portugal geschreven, daarom gaat het niet over de verantwoordelijkheid van landen als Nederland of België voor het het lot van de Afrikaanse slaven.
Institutionele discriminatie en angst voor migratie is een globaal probleem en gebeurt niet alleen in Portugal. Het zijn lastige onderwerpen. We hebben het er liever niet over.
Ik woon in Portugal en houd van dit land en zijn mensen.
Ik hoop dat u met plezier het Portugal Portal blijft lezen en wens u een fijn weekend.
Niet vergeten: Nederland heeft 15 miljoen slaven verhandeld !
De slavenmarkt in Lagos huist nu een slavernijmuseum.
Sorry het eerste is onjuist.
Bedankt voor het mooie artikel! Ik heb er veel van geleerd, maar wil graag op uw reactie hierboven aanvullen dat er nog meer partijen waren die Afrikaanse slaven verhandelden. Arabieren uit Saoedi-Arabië, Berbers uit Algerije en Marokko en zwarte Afrikanen zelf, veelal uit Ghana.
Als je de zaak in dit licht bekijkt, zie je dat er veel minder racisme en discriminatie op de wereld zijn dan op het eerste gezicht lijkt. Slavernij is verschrikkelijk, maar op de hele wereld was het millenialang ‘normaal’…
Ik reageerde niet enkel omdat er geschreven is wat er geschreven is. En ik geniet zeer vaak van je schrijfsel, laat dat gezegd zijnde.
Ik hou ook van het land, maar toen ik reeds geruime tijd geleden in een forum een opmerking maakte over de stoepen in bv Faro, dat daar redelijk wat van die kasseisteentjes los lagen, er daardoor enkele ontbraken kreeg ik de volle laag (niet van u hoor) dat ik maar eens naar de wegen in België moest kijken. Dus ik mocht zogezegd geen opmerkingen maken over Portugal als ze een klein beetje negatief klonken, tenzij ik ook mijn ogen richtte op mijn eigen geboorteland.
Nu steentjes en snelwegen vergelijken tussen 2 landen, het is wat. Maar ik heb me niet enkel deftig verdiept in wat er in België gebeurde tijdens WO II maar zeker ook in Nederland. Daardoor kwam wat u schreef (en waar ik weet dat het klopt) toch een beetje zwaar vingeropstekend over. Ik herhaal, dit neemt niet weg dat ik steeds van uw proza geniet.
Het is altijd makkelijk met het vingertje naar anderen te wijzen en niet de hand van dat vingertje in eigen boezem te steken. Maar…… hoe dan ook, er is geen oud-kolonisator zonder zonden van de meest verschrikkelijke aard. Daar hoeft niet omheen gepraat te worden door schoonwassers. Er zijn zelfs geen nieuw-kolonisators zoals de VS die zonder de meest verschrikkelijke zonden zijn. Laten we ze niet verdoezelen, nooit wegschrijven uit de geschiedenis. In de hoop dat wat was niet weerkeert.
Duimpje
Ik heb dit artikel met plezier en overwegend met instemming gelezen. Echter, er zit een onzorgvuldigheid in; op het oog klein, maar voor mij belangrijk genoeg om haar even aan te geven. Bij de opmerking dat «nationale historici» betogen dat het kolonialisme van Portugal een «zacht» karakter had, ontbreekt het woord «enkele». In werkelijkheid heeft het overgrote deel van de Portugese historici een andere mening. De mythe van het «vriendelijke lusotropicalisme» leeft vooral onder bepaalde delen van de niet-historisch geschoolde bevolking, en kom je ook wel bij sommige journalisten en opiniemakers tegen. Deze opmerking van mij is overigens conform de teneur van Mw Akkermans artikel; ik wilde hiet hierbij alleen voor de Portugese historici opnemen.
Heeft Lodewijk Asscher ooit excuses aangeboden voor het schandelijke gedrag van zijn grootvader dat de Nederlandse joden de dood injoeg? Nee. Zou het zin hebben? Nee. Want alleen Jezus Christus is gestorven voor de zonden van anderen. Wij moeten zelf met de huidige wereld om ons heen in het reine komen. Je kan alleen boete doen voor je eigen wandaden. Al die preken over het verleden zijn zinloos. Slavernij was een universeel verwerpelijk verschijnsel dat kon bestaan totdat de westerse cultuur dusdanig veel macht kreeg dat het afgeschaft kon worden.
Niemand verwacht van de Italianen dat ze excuses aanbieden voor de slavernij tijdens het Romeinse Rijk. Evenmin wordt er gesproken over de slavernij in Azië, in het Ottomaanse Rijk of in Afrika zelf. Met name tijdens de Reformatie voerde men in Noord-Europa propaganda (leyenda negra) tegen Spanje (en Portugal dat deel van Spanje was) vanwege hun wreedheden in Latijns-Amerika waar miljoenen mensen om het leven kwamen in miserabele omstandigheden, dwangarbeid en door geïmporteerde ziekten. Ook toen al zag men het slechte karakter van mensenexploitatie in.
Als onze voorouders dit al inzagen en zich ervoor inspanden het te beëindigen, zie ik geen reden voor fopexcuses. Aansprakelijkheid veronderstelt een dader, een gelaedeerde, schuld en schade. Noem ze maar.
En houd ons alstublieft verschoond van dit soort preken waarin Nederland voorloopt als gidsland in belachelijkheid. Juist degenen die het allemaal zo goed weten, zijn het snelst geneigd om fouten te maken.
Ik ga helemaal mee in je repliek, doch, heb een kleine kanttekening bij de slaven tijdens de periode het Romeinse rijk. Die werden helemaal anders behandeld dan de slaven zoals bedoeld in andere culturen en in andere tijdperken. Ik wil niet zeggen dat het slavenleven toen een pretje was maar geschriften tonen wel een en ander aan wat dat betreft. Eigenlijk is het woord slaaf daar niet afkomstig uit de betekenis van onderdrukten die arbeid leverden zonder meer en veel ontbering. Deels waren de slaven ten tijde van de Romeinse overheersing mensen afkomstig uit Slavische streken, vandaar de naam laven, wat eigenlijk als “Slaven” zou moeten worden geschreven.
Mbt je opmerking over discriminatie: wellicht is het je ontgaan dat de huidige premier António Costa uit Mozambique afkomstig is? En de minister van Justitie Francisca van Dunem uit Angola?
De Europeanen kochten de slaven van o.a. de Ashanti-stam in Ghana. Dus als er excuses gemaakt moeten worden dan zijn dat de Afrikaanse stammen die andere stammen verkochten. De slavenhandel bestond al heel lang met de Arabische slavenhandel. Die is nog doorgegaan tot ver in de jaren zestig van de 20ste eeuw.
Verder bestond er ook de blanke slavenhandel van de Barbarijnen die vanaf Noord-Afrika, de kusten van Europa onveilig maakten en dorpen leegroofden van vooral vrouwen en kinderen. Die werden verkocht op slavenmarkten in Noord-Afrika. Vanaf de 16de tot de 19de eeuw. Ongeveer 1.250.000 Europeanen werden ontvoerd.
En hier over de slavenhandel vanuit Afrika waar Afrikanen werden gevangen door andere Afrikanen en die verkochten deze mensen.
https://www.youtube.com/watch?v=_sCpo7FDRaI
In 1975 kreeg Portugal ongeveer 2 miljoen vluchtelingen vanuit de koloniën, die vluchtten voor de communistische overname van Mozambique en Angola. Wat daar gebeurde was vreselijk. Mensen die daar al 3-4 generaties woonden, hebben alles verloren en Portugal was arm. Velen zijn ook gevlucht naar Zuid-Afrika en naar toenmalig Rhodesië.
Ik heb buren die gevlucht zijn als volwassenen of als kinderen.
“De Europeanen kochten de slaven van o.a. de Ashanti-stam in Ghana. Dus als er excuses gemaakt moeten worden dan zijn dat de Afrikaanse stammen die andere stammen verkochten.”
Dat wil dan zeggen dus als ik jou een mes verkoop, een vuurwapen ter beschikking stel ofwel wapen dan wel iets dat als wapen bruikbaar is en jij pleegt daar een misdrijf mee dat IK dan verantwoordelijk ben?
Hoe gek kan het worden?
Het enige moment dat iemand die iets aan iemand verkoopt, aan iemand iets geeft waarbij de verstrekker verantwoordelijk kan worden gesteld, is als het resultaat iets positiefs is (toch in deze context). En dan wordt het niet meer als verantwoordelijk gezien, maar krijgt het waarschijnlijk al van aan de start een andere naam. Dan ben je de molde schenker, de gulle aanbieder of wat dan ook wat een positieve indruk nalaat.
“Hallo Mr/mvr de directeur van (automerk), ik heb met mijn auto iemand opzettelijk dood gereden, U bent verantwoordelijk want uiteindelijk bent U diegene die me de auto ter beschikking heeft gesteld”.
Samen met de groothandelaar, mijn verkoper (ook mogelijk diens werkgever) en noem maar op iedereen die er ergens tussen zit. Maar IK dus niet.
Stop met “politiek correcte woke” historische leugens . Transatlantische slavenhandel 12 miljoen , Afro-Arabische 17 , Ottomaanse van Oost-Europeanen 2,5 volgens hun eigen douanenarchieven , Barbarijse van Zuid-Europeanen 2,5 miljoen . Alleen de president van Benin in 2000 en de Afrikaanse Bisschoppenconferentie in 2003 hebben zich ooit geëxcuseerd voor de schande van de Afrikaanse slavenhandel . Het is nog wachten op de eerste Arabische excuses . De afschaffing van de slavenhandel was een Europees initiatief . Portugal was het eerste land dat de slavenhandel heeft afgeschaft . Verifieer even wanneer de Arabische landen er aan begonnen zijn .
Dank je, Jan, voor je reactie en jouw aandacht voor het schandalige slavernijhoofdstuk in onze wereldgeschiedenis. Politiek woke is volgens mij een loze kreet. Bovendien, de politiek loopt altijd achter de feiten aan.
Wij ontwikkelen ons en wij veranderen omdat het leven nu eenmaal dynamisch is. De sociale en culturele globalisering laat ons tot andere inzichten komen. Gelukkig maar, vind ik.