Woorden die aan een andere taal zijn ontleend, worden leenwoorden genoemd. Iedere Nederlander kent woorden die Frans, Duits, of Engels van oorsprong zijn. De woordenuitwisseling is logischerwijs groot tussen buurlanden die veel contact met elkaar hebben. Portugal is geen buurland. Het Portugees staat dan ook niet in de top tien van talen waaraan woorden ontleend zijn. Toch kwamen Portugezen en Nederlanders elkaar vaak tegen in de tijd dat ze de wereldzeeën bevoeren. De meeste Portugese leenwoorden zijn dan ook in die tijd in het Nederlands terechtgekomen.
Portugese en Nederlandse ontdekkingsreizigers en zeevaarders kwamen veel nieuwe dingen tegen waarvoor ze nog geen naam hadden: exotische dieren, planten, vruchten, maar ook andersoortige gewoontes en gebruiken. Zoals Ton Haak vertelt in zijn artikel ′Lang en kort geleden – Nederland versus Portugal – rijk en arm′, hebben Nederlanders in een aantal gevallen Portugese koloniën ingepikt. Hoe makkelijk was het om dan ook de woorden in gebruik te nemen die de Portugezen hadden gegeven aan deze nieuwigheden.
In de ′Atlas van de Nederlandse taal′ staat het Portugees op de elfde plaats in de rij van talen waaraan het Nederlands woorden ontleende. Het gaat in totaal om 53 woorden, waarvan er 33 dateren van voor 1800. Tussen 1800 en 1900 zijn negen Portugese woorden in het Nederlands opgenomen, tussen 1900 en 2000 elf. Sommige verouderd en bijna vergeten, andere nog steeds in gebruik.
Tempo doeloe
In de uitdrukking tempo doeloe – ′Tijd van weleer′, herkennen we zonder moeite het Portugese woord tempo − tijd in combinatie met het Maleise woord dehoeloe − vroeger, eerder.
In het woord sinjo – jongen, man, dat in Indië werd gebruikt, zie je het Portugese senhor.
Het woord mandarijn in de betekenis van Chinese ambtenaar en de taal die hij sprak, stamt af van het Portugese mandarim. Misschien ligt het Maleise woord mantari hieraan ten grondslag, maar misschien ook niet en gaat het hier om het Portugese mandar – sturen, bevelen, commanderen. Dat ook een citrusvrucht de naam mandarijn kreeg, is het werk van de Fransen die spraken van orange mandarine.
In Indië deden veel mensen aan sirihpruimen, ze kauwden op bladeren van de betelnoot, wat rood speeksel opleverde dat in een speciaal daarvoor bestemde pot werd gespuugd. Die pot kreeg in het Nederlands de naam kwispedoor. Qua spelling doet het woord niet Portugees aan, maar als je het uitspreekt, herken je de gelijkenis: cuspidor. Ook het woord betel komt uit het Portugees.
Ananas
Voor exotische planten, dieren en vruchten in Brazilië, gebruikten de Portugezen de namen uit de taal die de oorspronkelijke inwoners spraken. Veel indianen uit Brazilië spreken een dialect uit de Tupi-taalfamilie. Uit het Portugees/Tupi hebben wij de volgende woorden overgenomen:
ananas/ananás; ai/aí; cashew/caju; cayennepeper/pimenta caiena; guave/goiaba; piranha/piranha; tapir/tapir; toekan/tucano; tapioca/tapioca; maracuja/maracuja.
Braziel/brasil was de naam van een houtsoort die rode verf voor de textielindustrie leverde. Het land Brazilië is genoemd naar deze houtsoort.
Nog meer leenwoorden
- Dieren: zebra/zebra, cobra/cobra, flamingo/flamingo, parkiet/periquito, makaak/macaco, muskiet/mosquito.
- Fruit: banaan/banana, mango/manga.
- Mensen: neger/negro, mulat/mulato, albino/albino, kornak/cornaca.
- Eten en drinken: port/vinho do Porto, madera/vinho da Madeira, marmelade/marmelada, tempura/tempero.
- Dansen: lambada/lambada, samba/samba, bossanova/bossa nova.
Verouderd
Het woord karveel/caravela, de naam van een mediterraan schip, zegt ons waarschijnlijk niet meer zoveel. Maar onlangs kwam ik het tegen in een nieuwsbericht – er waren caravelas-portuguesas aangespoeld op de stranden van de Algarve. De samenstelling caravela-portuguesa, in het Nederlands Portugees oorlogsschip, is de naam van een kwal die tentakels van wel 30 meter heeft en uiterst giftig is. Uitkijken dus voor de Portugese karveel!
Jongste woord
Het woord lambada is waarschijnlijk de jongste ontlening aan het Portugees. Het komt van het woord lambar – slaan en betekent eigenlijk pak slaag. Wij kennen het woord natuurlijk als naam van een Braziliaanse dans die eind jaren tachtig wereldberoemd werd door de hit van de band Kaoma.
Bronnen:
- Mathilde Jansen en anderen: Atlas van de Nederlandse taal; Editie Nederland, Tielt 2017
- Nicoline van der Sijs: Chronologisch woordenboek; De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, Amsterdam 2001
- Nicoline van der Sijs: Geleend en uitgeleend; Nederlandse woorden in andere talen & andersom, 1998
Andersom heeft er ook een uitwisseling plaatsgevonden. Het Portugese woord “Quermesse” komt van het het Nederlandse “Kerk – misse” tegenwoordig door ons uitgesproken als kermis. Dit is het enige woord waarvan ik weet dat het uit het Nederlands komt. Maar misschien zijn er wel meer.
Beste Nico,
Het woord ‘bacalhau’ is vanuit het Nederlands/Vlaams in het Portugees terechtgekomen. Zie mijn artikel: Bacalhau. Het woord ‘quermesse’ kende ik niet. Wat leuk dat jij dat weet. Bedankt voor je reactie en voor deze aanvulling.
Groeten, Maja
De achternaam ‘Albuquerque’ is het Nederlandse (Vlaamse) ‘Abbekerke’ (Kerk van de Abdij). Via het Afrikaans en het Engels is ‘Apartheid’ ook in het Portugees terechtgekomen. En zo zijn er nog wel een paar…
Dank voor je reactie, Jan. Nog even en ik kan van de aangeleverde woorden het stuk ‘Nederlandse woorden in het Portugees’ schrijven!
Weer een mooi artikeltje. Bedankt, Olga.
Wat een leuk stukje. Ik weet niet zoveel van Portugees, maar ben wel geïnteresseerd. Het lukt mij maar niet om het te leren spreken, lezen gaat, dwz een beetje.
Altijd welkom, zulke taalweetjes.
Obrigadinhos, Elsa