Portugal Portal

In de bijna vijfentwintig jaar die ik in de Verenigde Staten doorbracht verloor ik alle contact met de Nederlandse en Europese literatuur. Ik werd er ziende blind voor, want was geobsedeerd door de Amerikaanse literatuur en sommige lichtvoetiger excursies en vooral de Amerikaanse non-fiction over onderwerpen zoals de teloorgang van de ‘American Empire’.

Ik was speciaal gefascineerd door alles dat over de Amerikaans-Mexicaanse grens handelde, zowel in fictie als in journalistiek; ik reisde zo’n twee jaar langs die grens en woonde twaalf jaar in New Mexico met ‘The Border’ als zich continu manifesterende factor in het dagelijks leven. Ik draaide dag in dag uit alle vertolkingen van ‘Borderline’ zoals geschreven door John Hiatt en Ry Cooder: die van Willie Nelson, die van Emmylou Harris, die van Ry Cooder met zang van Harry Dean Stanton (zoals opgenomen voor Wim Wenders film ‘Paris Texas’). Ik kan dagenlang verhalen vertellen over de grensstreek zoals die was voordat Trump over zijn muur begon te schreeuwen; ik schreef er veel over. Maar… nu, wonend in Portugal, schrijf ik over Portugal.

De stad der blinden

Portugal had nooit mijn belangstelling. Portugese literatuur en non-fictie hadden nooit mijn belangstelling. Totdat het land en zijn cultuur zich nogal plotseling begonnen te manifesteren in mijn gedachten, daarbij aangewakkerd door onvoorspelbare gebeurtenissen en andere toevalligheden; ik heb het daar nog wel eens over. Hoe dan ook, plotseling zegde ik Amerika vaarwel en woonde ik in Portugal, in Tomar. Nog las ik geen door Portugezen geschreven literatuur; ik verdiepte me wel in het Portugese verleden en heden. Tot mijn eerste bezoek uit Amerika arriveerde. Ellen Feldhausen uit Kansas City, vroeger radioverslaggever, later assistent van een politicus en laatstelijk PR-manager voor een organisatie zonder winstbejag die voedsel verzamelde en distribueerde onder armlastige Amerikanen in ‘The Heartland’ – waarvan er meer zijn dan de media doen vermoeden.

Ellen kwam met een boek. Zij had het gekocht op Philadelphia Airport toen ze gewaar werd dat haar vlucht naar Lissabon zonder haar was vertrokken en zij een nacht plus een dag in een hotel op de luchthaven moest doorbrengen. Wat Ellen op het vliegveld vond, was een boek van de Portugese winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur, José de Sousa Saramago. Zij las zijn ‘Blindness’ (de Nederlandse vertaling is: ‘De stad der blinden’); ze raakte sterk geboeid en nam het boek mee voor mij. Ik begon te lezen zodra Ellen de deur uit was. Wat een ontdekking. Ik was ‘hooked’ vanaf pagina numero uno. Niet alleen dat, ik wilde alles lezen van Saramago. En, nieuwsgierig gemaakt, ik ga op zoek naar andere Portugese schrijvers.

‘Fast and furious’

In ‘Blindness’ sleurde Saramago mij mee op een ‘fast and furious’ trip door de belevenissen van een groep mensen die, net als de anderen in hun land, plotseling door blindheid geslagen werden. En besef wel, dit boek werd geschreven lang voordat de Amerikanen en de Britten stemden respectievelijk voor The Trump en Kim Jong-May. Alle menselijke zwakheden en krachten komen naar buiten in fantastische beschrijvingen en redeneringen die soms meer dan een pagina lang zijn en waarin citaten geen aanhalingstekens krijgen. Geen punten, hoogstens een paar komma’s. Het klinkt onhanteerbaar, maar het leidt in feite tot unieke, spanningopbouwende vertellingen die, in mooi ritme, tot vervoering leiden.

Het verhaal is absorberend, de verhaaltrant is verslavend. Het is een vreemd boek, maar het verhaalt over o zo herkenbare omstandigheden. Eersteklas leesvoer – sorry, het verdient een waardiger formulering. Ziehier de mening van een professionele criticus: “Toen ik eenmaal mijn haast overwonnen had, stapelden de beloningen zich op: zijn klank, zoete humor, verbazingwekkende verbeelding, zijn bewonderenswaardige verliefden, de subtiele werking van zijn geest. Dit is een romanschrijver die het volledig vertrouwen van zijn lezers verdient.” Een ander schreef: “José Saramago heeft een roman geschreven die meer zegt over de tijd waarin wij leven dan enig ander boek. Zijn geschriften tonen geestkracht, hartverwarmende waardigheid en de eenvoud van stijl en compositie van een groot kunstenaar die zijn vak volledig beheerst. Laten we naar deze man luisteren; hij is de de echte stamouder onder ons, een tranendal van een man, een man van oneindige wijsheid.”

Universele leugen

‘Blindness’ werd jaren later gevolgd door ‘Seeing’ (‘Stad der zienden’ in de Nederlandse vertaling). De lezer komt dezelfde hoofdpersonen tegen, het verhaal wordt in dezelfde trant verteld. Ging ‘Blindness’ over machteloze mensen die door omstandigheden (algemene blindheid) gedwongen worden hun menselijke waardigheid te verliezen en al doende een microcosmos van de corrumpering van macht tentoonspreiden, in ‘Seeing’ gaat het waar ‘Blindness’ niet of nauwelijks bij stilstaat: over de corrumpering van de werkelijke machthebbers in de wereld, over de verkrachters van rede, over de universele leugenaars – het gaat over regeerders die in de fout gingen.

Tezamen gaan deze romans over de perverse vernedering van menselijk leven, de continue aantasting van menselijke waardigheid door de machthebbers in de wereld, over de universele leugen die allerlei waarheden heeft verdrongen, over de mensheid die zelfrespect verliest op het moment dat hij respect verliest voor zijn medemens.

Al werden beide boeken lang geleden geschreven (in 1998 respectievelijk 2005), heel modern gaan ze allebei over terrorisme zoals wij dit vandaag de dag kennen. Al is in ‘Seeing’ het terrorisme zoals de overheden dat herkennen en erkennen niets anders dan heel vreedzaam weigeren stemmen uit te brengen in wat, onterecht, democratie wordt genoemd. Saramago was niet voor niets een vurig lid van de Portugese Communistische Partij. Zijn maatschappijkritiek is evenwel niet van het benauwde dogmatische soort; hij legt de vinger op zere plekken die iedereen, van welke kleur ook, ervaart maar mogelijk op verschillende wijze interpreteert. Ergens werd geschreven: ‘Blindness’ en ‘Seeing’ – no cheers for a democracy in the dark – geen gejuich voor een democratie in het duister. Wijze woorden. Toen ze geschreven werden net zo goed als nu, in ons 2017.

Wijze woorden

Wijze woorden, daar barsten Saramago’s geschriften van, althans die boeken die ik tot nu toe gelezen heb. “Woorden zijn de mens niet geschonken om zijn gedachten te verbergen” – luisteren jullie, Trump en May? “Niemand mag slordig omgaan met woorden, want hun betekenis verandert net zo snel als die van mensen zelf.” En nog eentje: “Woorden die uit het hart komen, worden nooit uitgesproken. Die blijven in de keel steken en kunnen enkel in iemands ogen gelezen worden.” En een van Saramago’s aardigste uitspraken vind ik: “Ze zeggen dat de tijd alle wonden heelt. Jammer dat we nooit lang genoeg leven om die theorie uit te testen.”

Een Amerikaanse schrijfster schreef lang geleden: “Toen in 2005 de horror stories openbaar werden over wat er in New Orleans gebeurde in de nasleep van Hurricane Katrina werd ik hard gedrukt op hoe precies die het gedrag bevestigden van mensen in quarantaine zoals Saramago dat had beschreven in zijn boek ‘Blindness’. Sensationeel: hier was een schrijver die het allemaal snapte, die de spijker op z’n kop had geslagen in zijn beschrijving van de menselijke natuur.” En zij vervolgde: “Okay, het boek mag dan een beetje zwartgallig zijn – en meer dan dat –  maar het is ook een wervelende avonturenroman, een liefdesroman en een verhaal van overwinningskansen van het goede. Humor, compassie, een grenzeloze fantasie … ze leiden tot een zeldzame melange die ons tot in detail de werkelijkheid toont als nooit tevoren.”

Er valt meer te leren van en te grinniken om de wijze schrijfsels van Saramago. Kijk op het internet; daar wordt voor de verandering prima informatie verstrekt. Ik wijs enkel nog even op zijn boek ‘Het evangelie volgens Jesus Christus’ dat een hoop stof deed opwaaien in Portugal omdat het verdoemd werd door de rooms-katholieke kerk. Die wist er geen andere kwalificatie aan te geven dan: blasfemie! De toenmalige Portugese regering droeg Saramago daarom niet voor een belangrijke literaire prijs voor. De Nobelprijswinnaar maakte duidelijk wat hij daarvan vond: hij verhuisde naar Lanzarote om aldaar de laatste jaren van zijn leven door te brengen. Is er een krachtiger protest denkbaar voor een Portugees dan zich keren tot iets Spaans?